Q. Y. Abbasova Sosial proseslərin modelləri. Dərslik. Rus dilindən tərcümə. B.: 2016
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
P.Sorokin e.ə. 600-cü ildən 1925-ci ilə qədər baş vermiş 1622 böhran və inqilabı analizdən keçirərək qütbləşmə qanunu yaratmışdır. İnqilabi dəyişikliklər dövründə sosial- mədəni həyatın demək olar ki, hər bir sahəsində həm konstruktiv, həm də destruktiv effekt baş verə bilər. Həm də ki, inqilab yüksəliş periodunda baş veribsə konstruktiv, tənəzzül dövründə baş verirsə destruktiv effektlər dominantlıq edir. İnqilabi dəyişikliklərin tərəfdarları hesab edirlər ki, inqilab ilə bağlı olan bütün neqativ halların mənbəyi irticanın fitnələridir. Sorokin isə iddia edirdi ki, hər bir inqilabi dövr mütləq iki mərhələyə bölünür: 1) inqilabi hadisələrin özü; 2) birinci ilə qırılmaz şəkildə bağlı olan reaksiya və ya ―cilovlanmaq‖ mərhələsi. Reaksiya (irtica) yox dərəcəsində olanda inqilabın sona yetməsi haqqında danışmaq olar. Birinci mərhələdə inqilabi hadisələr cəmiyyəti xaos vəziyyətinə düşməsinə səbəb olur, amma aclıq, ehtiyac, epidemiyalar təhlükəsi hətta ən dəlicəsinə cəsur olanları belə inqilabi qalmaqala son verməyə məcbur edir. Azadlıq tələb edən şüarlar nizam-intizam (bəzən diktatorluq) tələbləri ilə əvəz olunur. İnqilabın ikinci mərhələsi başlanır, bu zaman nəinki bir çox inqilabaqədərki institutların bərpası baş verir, həm də inqilabın təkamül cəhətdən faydalı nailiyyətləri də möhkəmlənmiş olur (15). 60-cı illərdə inqilabi situasiyaları deprivasiya, yəni sosial sərvətlərə qeyri-bərabər çatmaq – konsepsiyasının yardımı ilə tədqiq edən bir sıra əsərlər nəşr olundu. Deprivasiyanın qiymətləndirilməsi adətən insanlar tərəfindən öz sosial şəraitləri ilə digər fərdlərin və ya qrupların sosial şəraitləri ilə müqayisə etməsi əsasında aparılır. Artan ümidlər nəzəriyyəsi (nisbi deprivasiya) iddia edir ki, uzunmüddətli iqtisadi yüksəliş və ya demokratiyanın yüksəliş səviyyəsi kəskin şəkildə tənəzzüllə əvəz olunduqda kortəbii partlayışın baş verməsi mümkündür. Puça çıxmış ümudlər frutrasiyaya (stressə) səbəb olur, bu da öz növbəsində aqressivliyin artmasını şərtləndirir. Demək olar ki, koqnitiv disbalans, yəni ümidlər və onların həyata keçməsi imkanları arasındakı anlanılan uçurum müəyyən şərtlər altında sosial partlayışa səbəb olan psixoloji gərginliyə səbəb olur (6). İnqilabi partayışı ümidlərin artması ilə izah edən ilk modellərdən biri C.Devisin modelidir. Şəkil 10.4. İnqilabi potensialın proqnozu. Devisə görə pis şərait və hətta şəraitin pisləşməsi bir qayda olaraq üsyana səbəb olmur. O, üsyan ehtimalını proqnozlaşdırmaq üçün ―J əyrisi modelini (şəkil 10.4.) təşklif etmişdir. Şəkil 10.4.-də olan bütöv xətt S iqtisadi şərtlərinin real dəyişməsini göstərir, ştirixlənmiş isə P ümidlərinin dinamikasını göstərir. Əgər iqtisadi artım dövründə qəfildən tənəzzül başlanırsa və ümidlər ilə real şərait arasındakı fərqlər kritik həddə çatır, sosial partlayış baş verir. Həm də ki, inqilab qısa bir zaman kəsiyi ərzində - iki ildən çox olamayaraq – baş verir. Bu müddət keçdikdən sonra insanlar situasiya ilə barışmağa meylli olurlar. Radikal refermatorların islahatların ilk, şok mərhələlərində əhalinin əksər hissəsinin həyat səviyyəsini nəyə görə olduqca aşağı düşürtməyə çalışdıqlarının səbəbi Devisin modelindən aşkar olur. Həyat səviyyəsinin başlanğıc səviyyəsi nə qədər aşağı olsa onun növbəti mərhələlərdə kəskin şəkildə aşağı düşməsi ehtimalı bir o qədər az olur. Hətta kiçik bir geriləmə zamanı belə yaxın keçmişin dəhşətli şəraiti haqqında xatirələr kütləvi etiraz aksiyalarını iflic edir. Aydındır ki, birfaktorlu model fərdin qəbl etdiyi qərarları adekvat olaraq izah edə bilməz. Üsyana aid daha geniç psixoloji modellərdə qorxunun, ümidsizliyin, dəyişikliklərə olan həvəsin, neqativ keçmişin və müvəffəqiyyətlərə olan ümidlərin təsiri nəzərə alınır. Psixoloji modellərin çatışmayan cəhəti individual səviyyənin həddindən çox vurğulanmasıdır. Belə modellər dağınıq halda olan fərdlərin nə üçün birləşdiklərini, siyasi mobilliyin necə baş verdiyini izah etmir. 70-80-ci illərdə inqilab proseslərini sosial sistemlər səviyyəsində öyrənən nəzəriyyələrə xeyli diqqət ayrılırdı. Makrosəviyyəli analizdə hakimiyyətin legitimliyinin böhranı, inqilabi ideologiyanın olması xarici dövlətlərin rolu və s. kimi faktorlar nəzərdən keçirilir. Son illərdə mikro- və makrosəviyyəli yanaşmaları sintez etməyə cəhdlər olunmuşdur. Belə ki, Koulman tərkibində 18 faktor olan inqilab modelini qurmuşdur (18). Teda Skokpol ondan daha zərif bir model təklif etmişdir (şəkil 10.5.). Şəkildə verilmiş model göstərir ki, üçüncü dünya ölkələrində inqilab ehtimalı üç əsas faktorun qarşılıqlı təsiri ilə müəyyən olunur: C – sosial mobil qrupların idarəetmə sisteminə cəlb olunma dərəcəsi; P – ölkədən hərəkət etmənin səviyyəsi (çətinliklə gedilə bilən ərazilərin olması, inkişaf etmiş nəqliyyat şəbəkəsinin olmaması); B – dövlət adminstrasiyasının və ordunun bürokratlaşma səviyyəsi. Maraqlıdır ki, bürokratlaşmanın şəkildə göstərilmiş artım istiqaməti diktator rejimli ölkələr və müstəmləkələr üçün inqilab ehtimalının azalmasına səbəb olur. Avtoritar rejimli və gizli şəkildə idarə olunan müstəmləkələrdə oxun istiqaməti dəyişir – bürokratlaşmanın artımı inqilabi hadisələrin ehtimalını artırır. Şəkil 10.5 Üçüncü dünya ölkələrində inqilablar modeli. İnqilab modellərinin böyük əksəriyyəti marksist yanaşma bazasında qurulmuşdur. Məsələn, C.Terner inqilabi partlayışlar törədən əsas faktorların qarşılı qlı əlaqəsini yığcam cədvəl formasında təsvir edə bilmişdir. Ternerin (16) cədvəlini səbəb – nəticə diaqramı formasında vizuallaşdırmaq daha rahatdır. Diaqramın analizi onun ən vacib çatışmazlığını – müsbət əks-əlaqə halqasının yoxluğunu tez aşkar etməyə imkan verir, onsuz inqilab ―çarxını‖ işə salmaq mümkün deyil. Dəqiqləşdirilmiş model şəkil 10.6-da verilmişdir. Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|