Q. Y. Abbasova Sosial proseslərin modelləri. Dərslik. Rus dilindən tərcümə. B.: 2016

Şəkil 10.6. Marksist inqilab modeli. 
Böhranın 
marksist  modelində  bu 
halqa  aşağıdakı  kimi 
görünə 
bilər: 
hakimiyyətə 
qarşı 
inamın 
qırılması 
tələblərin  və  ümidlərin 
artmasını  stimullaşdırır, 
zorakılıq  hərəkətlərinə 
etməyə  hazırlıq  artır,  bu 
da 
hakimiyyətin 
legitimliyinin  böhranını 
dərinləşdirir.  Legitimlik 
böhranının  güclənməsi 
hakimiyyəti 
artan 
tələblər 
dalğasını 
endirməyə 
cəhdlər 
etməyə 
və 
repressiyaların  tətbiqinə 
məcbur  edir.  Sonuncu 
hakimiyyətə 
qarşı 
etimadı  daha  da  qırmış 
olur  və  s.  və  i.  (20). 
Gətirilmiş 
misallar 
göstərir  ki,  böhranlı 
situasiyaların 
analizi 
politoloq 
və 
sosioloqlarda böyük maraq yaradır, amma əldə olan konseptual aparatda qeyri-xətti, sürətlə 
baş  verən,  katastrofik  proseslərin  analizi  üçün  vəsaitlər  yoxdur.  Müasir  təbiətşünaslıq 
ideyalarına əsaslanan yeni yanaşmalar növbəti fəsildə nəzərdən keçiriləcəkdir. 
 
Məsələlər və tapşırıqlar 
1. Hakimiyyətin müdaxiləsi olmadan sosial böhranın həlli mümkündürmü? 
2. Böhranı dərinləşdirməyə can atan qruplar öz fəaliyyətlərini necə əsaslandırırlar? 
3. Böhrandan çıxış proqramı ilk növbədə hansı məsələləri həll etməlidir? 
4. Cəmiyyətin sistem böhranı tərifini formalaşdırın. 
5.  Yaxın  gələcəkdə  hansı  faktorlar  böhranın  əsas  səbəbləri  ola  bilərlər:  iqtisadi, 
ekoloji, demoqrafik və ya digərləri? 
6. Dərin islahatlar böhranın qarşısını almağa yardım edə bilərmi? 
7. Devisim modelini Rusiyada fevral inqilabı səbəblərinin analizi üçün tətbiq edin. 
8. İnqilabın eksportu mümkündürmü? 
9.  Vətəndaşların  əksəriyyəti  nəyi  tərcih  edirlər:  uzunsürən  sosial  böhranı  və  ya 
inqilabi partlayışı? 
10. Demokratik ölkədə inqilab mümkündürmü? 
 
Ədəbiyyat 
 
1. Арнольд В.И. Теория катастроф. M., 1990. 
2. Бенвенисте Г. Овладение политикой планирования. M.: Прогресс, 1994. 

---

3. Бруно M. Глубокие кризисы и реформа // Вопросы экономики. 1997. № 2. С. 4-
29. 
4. Венда В.Ф. Системы гибридного интеллекта. M., 1990. 
5. Гаврилец Ю.Н. Социально-экономическое планирование. M., 1974. 
6. Здравомыслова E.А. Парадигмы западной социологии общественных движений. 
СПб.: Наука, 1993. 
7.  Клаус  В. Чешский  путь  трансформации  экономики  //  Проблемы  теории  и 
практики управления. 1994. № 6. С. 6-10. 
8.  Кузьмин  С.А. Социальные  системы:  опыт  структурного  анализа.  M.:  Наука, 
1996. 
 9.  Лексин  В.Н.,  Швецов  А.Н. Реформационные  процессы  в  жизни  общества: 
условия  успешной  организации  и  причины  неудач  //Системные  исследования. 
Ежегодник, 1995-1996. M., 1996. С. 7-40. 
10. Липсет  С.M. и  др.  Сравнительный  анализ  социальных  условий,  необходимых 
для становления демократии //Международный журнал социальных наук. 1993. № 3. 
С. 5-34. 
11. Наумова Н.Ф. Социальная политика в условиях запаздывающей модернизации 
//Социологический журнал. 1994. № 1. С. 6-21. 
12. Переходы и катастрофы. M.: МГУ, 1994. 
13. Плотинский  Ю.М. Анализ  риска  социальных  реформ  //  На  пути  к 
постиндустриальной  цивилизации.  Материалы  II  Международной  кондратьевской 
конференции. M., 1996. С. 228-237. 
14. Сабуров Е.Ф. Реформы в России: первый этап. M., 1997. 
15. Сорокин П.А. Человек. Цивилизация. Общество. M., 1992. 
16. Тернер Дж. Структура социологической теории. M., 1985. 
17. Хайек Ф.А. Пагубная самонадеянность. Ошибкисоциализма. M., 1993. 
18. Coleman J. Foundations of social theory. Cambridge: Harvard Univ. Press, 1990. 
19. Davis  J. The  "J-curve"  of  rising  and  decling  satisfaction  as  a  cause  of  some  great 
revolutions and contained rebellion // Violens in America / Ed. J.Davis, T.Gurr. N.Y., 1969. 
20. Held P. Models of democracy. Oxford: Polity Press, 1987. 
21. Skocpol  T. Social  revolution  in  the  modern  world.  N.  Y.:  Cambridge  Univ.  Press, 
1994. 
 
FƏSİL 11. Struktur dinamikasının müasir nəzəriyyələri 
 
11.1. Katastroflar nəzəriyyəsinin modelləri 
 
70-ci  illərin  əvvəllərində  parametrlərin  qiymətlərində  baş  verən  sakit  axınlı 
dəyişikliklərin sıçrayışvari şəkildə dəyişməsini bildirən ―katastrofa‖ termini populyar oldu. 
Katastroflar nəzəriyyəsi popluyar nəşrlərdə differensial hesabının icadı ilə müqayisə oluna 
biləcək  bir  riyazi  kəşf  kimi  reklam  olunurdu.  Son  25  il  ərzində  meydana  çıxan  yüzlərlə 
nəşrlərdə  katastroflar  nəzəriyyəsi  təbiətşünaslıq  və  texnikada  müvəffəqiyyətlə  istifadə 
olunmuşdur.  Katastroflar  nəzəriyyəsinin  iqtissdiyyatda,  psixologiyada,  linqivistikada, 
sosiologiyada tətbiqi haqqında da işlər nəşr olunmuşdur. 
Geniş  özünüreklam  nəticəsində  yaranan  eyforiya  dövründən  sonra  katastroflar 
nəzəriyyəsinin  tətbiqi  haqqında  daha  düzgün  qiymətləndirmələr  meydana  çıxdı.  Bundan 
başqa, məlum oldu ki, bir çox ciddi nəticələr yeni nəzəriyyənin elan olunmasına qədər əldə 
olunmuşdur.  
Aparıcı  rus  riyaziyyatçılarından  biri  olan  V.İ.Arnold  qeyd  edir  ki,  katastrofalar 
nəzəriyyəsinin 
əsaslandırılması 
əhəmiyyətli 
dərəcədə 
başlağıc 
mühakimələrin 
əsaslandırılmış  olmasından  asılıdır.  ―Məsələn,  elastik  konstruksiyaların  partlaması 

---

nəzəriyyəsində  və  gəmilərin  aşması  nəzəriyyəsində  nəzəriyyənin  qabaqcadan  dedikləri 
eksperimentlə tam təsdiq olunmuşdur. Digər tərəfdən biologiyada, psixologiyada və sosial 
elmlərdə (məsələn, birjada oynmayanların  davranışı nəzəriyyəsinin və sinir xəstəliklərinin 
öyrənilməsinin  əlavələrində)  həm  başlanğıc  mühakimələr,  həm  də  nəticələr  daha  çox 
evristik əhəmiyyət daşıyırdılar‖ (1, səh. 16).  
Parametrlərdə  baş  verən  kiçik,  tədrici  dəyişikliklərin  sistemin  davranışının 
gözlənilməz,  kəskin,  dağıdıcı  şəkildə  dəyişməsinə  səbəb  olması  müşahidəçi  üçün  çox 
xoşagəlməz sürpriz olur. Riyazi detalları nəzərə almadan (bax. 3-cü bölmə) – katastrofalar 
nəzəriyyəsinin  əsas  mühakimələrini  keyfiyyət  səviyyəsindən  nəzərdən  keçirək. 
Katastrofalar  nəzəriyyəsinin  ən  populyar  modellərindən  biri  şəkil  11.1.-də  təsvir  olunmuş 
―quraşdırma‖ katastorfasıdır.  
Şəkil 11.1. Quraşdırma katastrofası. 
Burada  sistemlərin  katastrofik  davranışının  keyfiyyət  xüsusiyyətləri  əyani  şəkildə 
nümayiş  olunmuşdur.  Şəkildə  a  və  b  oxları  üzərində  müstəqil  dəyişənlərin  qiymətləri 
qoyulub,  X  üzərundə  isə  qeyri  –  müstəqil 
dəyişənlərin qiymətləri göstərilmişdir. Sistemin 
mümkün  katastrofanın  səthi  uyğun  gəlir.  Bu 
səthin 
müstəvi 
(a,b) 
üzərindəki 
proyeksiyası 
bifurkasion  (bifurkasiya  latınca  bifurcus  – 
ikiləşmiş deməkdir) əyri əmələ gətirir.  
Fərz  edək  ki,  şəkil  11.1-dəki  a  və  b 
parametrlərinin 
qiymətlərinin 
aramsız 
dəyişməsinə RT əyrisi üzrə hərəkət uyğun gəlir. 
T 
nöqtəsində  katastrofa  baş  verir  –  sistem 
sıçrayışla  hərəkət  edərək  yuxarı  vərəqdən 
aşağıya, R nöqtəsinə keçir. 
Qeyd  edək  ki,  a  və  b  parametrlərinin  bifurkasion  əyrinin  daxilində  olan  hər  bir 
qiymətinə  sistemin  iki  müxtəlif  vəziyyəti  (birmodallıq)  uyğun  gəlir.  Katastrofaların 
səthində  histerezis  hadisəsini  müşahidə  etmək  olar,  bu  zaman  sistemin  davranışı 
əhəmiyyətli  dərəcədə  prosesin  əvvəlki  dövrünün  vəziyyətindən  asılıdır.  Məsələn,  sistemin 
vəziyyəti  RT  əyrisi  boyu  dəyişən  zaman  yuxarı  vərəqdən  aşağıya  –  T  nöqtəsindən,  R 
nöqtəsinə  -  sıçrayış  baş  verir.  RQ  əyrisi  boyu  hərəkət  edən  zaman  isə  aşağı  vərəqdən 
yuxarıya sıçrayış nöqtəsində deyil, Q nöqtəsində baş verəcəkdir. 
Postonun  və  Styuartın  işində  katastrofalar  nəzəriyyəsinin  yardımı  ilə  1972-ci  ilin 
ərzində  Hartli  həbsxanasında  rejimin  pozulmasının  dinamikası  tədqiq  olunmuşdur  (17). 
Faktor analizindən istifadə etməklə müəlliflər iğtişaşlara təsir göstərən iki əsas faktoru qeyd 
ediblər:  gərginlik  (ümidsizlik  və  əlacsızlıq  hissi,  ağır  vəziyyət);  əlaqəsizlik  (qarşılıqlı 
soyuqluq, ünsiyyətin yoxluğu, iki düşərgəyə bölünmə). 
Şəkil 11.2. Həbsxanada iğtişaşlar modeli. 
Analiz göstərdi ki, gərginlik artdıqca çaxnaşmaların ehtimalı yüksəlir, əlaqəsizliyin 
artması  isə  çaxnaşmalarının  xarakteri  ilə  bağlıdır  –  onlar  daha  qəfil  və  qəzəbli  olurlar. 
Müəlliflər  hesab  edirlər  ki,  sistemin  dinamikası  ―quraşdırma  katastrofasının  modelinə 
uyğundur.  Şəkil  11.2-dən  görünür  ki, 
əlaqəsizliyin aşağı qiymətlərində sistem 
mülayim  həyəcanların  sabit  vəziyyətinə 
can 
atır,  əlaqəsizliyin  yüksək  səviyyəsində 
isə o, 
öz vəziyyətini  sıçrayışla aşağı  vərəqdən 
yuxarıya  və  yenidən  geriyə  qayıdaraq 
tətbiqi 
haqqında 
qərarın 
qəbulu 
modelini nəzərdən keçirək. Fərz edək ki, 
yeniliyin  tətbiqindən  alınmış  gəlirin 

---