Q. Y. Abbasova Sosial proseslərin modelləri. Dərslik. Rus dilindən tərcümə. B.: 2016

14.4.  şəklindəverilmişdir.  Planerhərdörd  addımdanbir,  birxanaaşağıvəsağayerdəyişməklə-
yənidiaqonalüzrəhərəkətetməkləözünütəkrarlayır. 
Düzxəttüzrəhərəkətedənkonfiqurasiyalardatapılmışdır. 
1970-ciildə 
«katapulta» 
konfiqurasiyasıaşkarolundu,  hansıki,  hər  30  addımdanbirözünütəkrarlayırvəplanerə 
«atəşaçır». 
Tədqiqatlarprosesindəaşkarolunduki, 
«Həyat» 
oyunununköməyiilənəinkitəkcətəkamülprosesləriniöyrənməkolar, 
onunköməyiiləmüasirEHMəsaskomponentlərinimodelləşdirmək, 
paralelişləyənEHMproobrazlarınıtədqiqetmək, 
obrazlarındərkedilməsinəaidməsələlərhəlletməkolar. 
Sinergetikanınbuşaxəsiavtomatlarınkollektivdavranışnəzəriyyəsinəaiddir 
[3], 
ammatədqiqatçılarındahaçoxmarağınıbiolojisistemlərdədinamiksistemlərindilindəformalaşd
ırılmışözünütəşkiletməproblemləriçəkir. 
«Həyat» oyunu 70-80-cıillərdəpopulyaridi, 90-cıillərdəisəyenipopulyarəyləncəlioyun-
amerikanriyaziyyatçısıK. Lanqtontərəfindənicadolunmuş «Ant» (termit) oyunuyarandı [6]. 
Xanaavtomatıbuoyundaikivəziyyətəmalikdir 
– 
ağvəqara. 
Oyunilkinvəziyyətdəağolankvadratxanalardanibarətsahədəgedir. 
Antmərkəzixanadanhərhansıbirseçilmişistiqamətə, 
məsələnŞərqəstartgötürür, 
qonşukvadratakeçirvəbaxır: 
əgərkvadratqaradırsaAntonuağrəngəboyayır, 
özüisə 
90
0 
soladönür. Əgərkvadratağdırsa,Antonuqararəngəboyayırvə 90
0 
sağadönürvəs. 
Məlumolduki,  buprimitivavtomatçoxmürəkkəbdavranışnümayişetdirir.  Təqribən  500 
addımkeçəndənsonrao, 
mərkəzixanayaqayıdırvəözündənsonrabirsırasimmetrikornamentlərqoyur.  Amma,  təqribən 
10000  addımdansonramənzərəxaotikşəkildir.  Antgözlənilmədənmagistralqurmağabaşlayır-
104 addımdanibarətsiklitəkrarlayaraqcənub-qərbəgedəndiaqonalformalaşdırır. Maraqlıdırki, 
başlanğıcvəziyyətdəçoxluqara kvadratlarolsaydıbeləavtomatındavranışeyniləqalacaqdı. 
 
14.2. XanaavtomatlarımodellərininEHM-dareallaşdırılması 
 
 
Oxucunuəminetməkdənötrüki, 
hərbiryenibaşlayanistifadəçiExcelelektroncədvəllərininimkanlarındanistifadəedərəkxanamo
delləşdirilməsiiləməşğulolabilər 
- 
«Həyat» 
oyunununreallaşmasınınbirvariantınınəzərdənkeçirək. 
Excelinbaşlanğıccədvəlindəkixanalarbizimməsələüçünçoxböyükdürlər. 
Bunagörədəonlarakiçikkvadratgörkəmiverək.  Nümunəkimi  5x5  oyunmeydançasınıgötürək-
ölçülərinbirneçədəfəböyüdülməsiheçbirzəhməttələbetmir. 
OyunüçünB2: 
F6 
xanalarınıgötürək. 
Əgərxanacanlıdırsa, ondaiçinə 1, əgərölüdürsə0yazaq. Sərbəstilkinvəziyyətədaxiledək. 
Bundansonrabizəikiköməkçicədvəllazımolacaq.  H2:L6  xanalarındaxanaların  «potensialı» 
saxlanılacaq. 
B2 xanasınınpotensialınıhesablamaqüçünH2 xanasınanövbətiformuludaxiledək: 
=SUMM (A1:C3)-B2                                                        (14.1). 
BuhaldaB2 
xanasınınətrafında 
(Murüzrəətraflar) 
canlıxanalarınsayıhesablanır. 
BuformulundaxiledilməsiniEnterklavişinəbasıbbitirərəkkursoruH2 
xanasınınaşağısağkücünəqoyaqvə 
(14.1) 
formulunuəvvəlcəL2 
xanasınakimi, 
sonraisəaşağıverərəkbütünH2:L6 cədvəlinidolduraq. 
B2:F6 
cədvəliiləhəmsərhədolanxanalarınvəziyyətininecənəzərəalmaqlazımolduğunafikirverin. 
Buhaldaonlarboşqalırlar, 
ammasərhədşərtlərinindahamürəkkəbformasınınverilməsidəmümkündür). 

---

Xanaavtomatınındavranışınaqaydalarverməkhərşeydənçətindir. 
B10 
xanasınaB2 
avtomatınındavranışqaydasınıməntiqifunksiyadanistifadəedərəkyazaq: 
=əgər (vəyaH2>3; H2<2); 0; əgər (H2=3;1; əgər (H2=2; B2;-1)))                (14.2). 
(14.2)-dəolanbirinciƏGƏRbildirirki,  H2=0,  1,  4,  5,  6,  7  potensialındaxanaölüolacaqdır; 
ikinci  ƏGƏRbildirirki,  2  potensialındaB2  xanasındaavtomatikvəziyyətidəyişməyəcək. 
Nəhayət,  (-1)  ifadəsibildirirki,  bütünəvvəlgələnşərtləryerinəyetirilməzsəB10  xanasına  (-1) 
qiymətiyazılacaq. (Qeydedəkki, əldəolanhaldabuvariantqeyri-mümkündür). 
Məntiqifunksiyanınqeydolunmasısəliqətələbedir. 
Ammanəzərəalmaqlazımdırki, 
Excelləişləməküçünməntiqifunksiyalarlaişləməyibacarmaqzəruridir.  
(14,2) 
funksiyasıancaqbirB10 
xanasınaqeydolunur, 
sonradano, 
sağaF10 
xanasınakimiartır, 
dahasonraisəaşağıartaraqbütünB10:F14 
cədvəlinitutur. 
Beləliklə, 
əgərB2:F6 
cədvəlindəbizsistemintanındavəziyyətinigötürürüksə, 
ondaB10:F14 
cədvəlindənövbətit+1 
anındasisteminvəziyyətinihesablayırıq. 
İndiiB10:F14 
cədvəlininsurətiniB2:F6 cədvəlinəköçürməyinizzəruridir. Buaşağıdakıqaydadaedilir. 
Addım 1. B10:F14 cədvəliniseçibayırırıq. 
Addım 2. «Düzəliş» menyusunda «Kopyalamaq» komandasınıseçirik. 
Addım 3. KursoruB2 xanasınaqoyuruq. 
Addım 
4. 
«Düzəliş» 
menyusunda 
«Xüsusiəlavə» 
komandasınıseçirik. 
Açılmışxüsusiəlavədəbirinci 
«daxiletməksütununun 
«Qiymətlər» 
sətriniseçməkvəOKdüyməsinibasmaqlazımdır. 
NəticədəB2:F6 
cədvəlindəsisteminvəziyyətininmənzərəsigörünəcəkdir. 
Kopyalamaqprosedurunutamamiləsürətləndirməkolar, 
bununüçünuyğunmakrosuhazırlamaqlazımdır.  Bunuetməkçoxasandır.  Excel  2000-nin 
«servis»  menyusunda  «Makros»useçirik,  sonra  «Qeydiyyatabaşla»  komandasıseçirik. 
Açılmışəlavədəmakrosaadverməkolarvəyatəklifolunmuş 
«makros 
1» 
variantınıqəbuletməkolar. 
Makrosasürətləçağırışklavişitəyinedirik, 
məsələnCtrl+e. 
OKdüyməsinəbasırıq. 
Excelcədvəligörünəcəkvəekranda 
«Makrosudayandırmaq» 
düyməsigörünəcək.  
Yuxarıdagöstərilmişəməliyyatları 
(1-4-dəkimiaddımlar), 
həyatakeçiririkvə 
«Dayandır» düyməsinibasırıq. Makrosunqeydiyyatısonaçatır. 
İndihərbirmüvəqqətitaktakeçidCtrl+eklavişlərininkombinasiyalarınahərdəfəbasdıqda
nsonrabaşverəcəkdirvəbundansonrasistemintəkamülünüsakitcəmüşahidəetməkolar. 
Modelinqurulmasıprosesininbuqədərətraflıtəsviriancaqoməqsədləverilmişdirki, 
oxucuelektroncədvəlləri 
birqədərmənimsəsinvəanlasınki, 
dahamürəkkəbvərealistikmodelləriqurmaqnəqədərasanolabilər. 
Aydındır, 
potensialınhesablanmaformulunuçətinləşdirmək, 
ətarfıdəyişdirmək, 
təsadüfifaktorlarıhesabasalmaqasandır. 
Regionuncoğrafixüsusiyyətlərininuçotusizisadəkvadratşəbəkədənimtinaetməyəməcburedəbi
lər. 
Ondadeşiklərəmələgələbilər, 
sərhədisəəyri-üyrüolabilər. 
Avtomatlarındavranışqaydalarınınunifikasiyaedilməsitamamiləməcburideyil. 
Məsələn, 
sizmərkəzixanalarüçünbircürqaydalar, 
periferiyadakılarüçünisəbaşqaqaydalartəyinedəbilirsiniz. 
 
14.3. Xanamodellərinəəlavələr 
 
Elektorolprosesmodeli. 
T.Braununişlərindəkidövrdəelektoralprosesinbirsırakontekstualmodellərinəzərdənkeçirilmiş
dir. 
O, 
hesabedirki, 
fərdinseçkilərdəverdiyiüstünlükləronunyaxınəhatəsininistiqamətləndirilmələriiləmüəyyənol
unur 
[8]. 
Modellərinbirindəfərzolunurki, 
fərdt+1 
anındarespublikaçılaravəyademokratlarasəsverməkhaqqındaqərarısadəcəçoxluqqaydalarına

---