Q. Y. Abbasova Sosial proseslərin modelləri. Dərslik. Rus dilindən tərcümə. B.: 2016

1. 
«Xananınətrafı» 
anlayışınınmüxtəliftərəflərininəzərdənkeçirin. 
«Ətrafların» 
dahahansımodifikasiyalarınıtədqiqetməkməqsədəuyğundur? 
2. Xanamodelləşdirilməsiregionuncoğrafixüsusiyyətlərinitədqiqetməyəyolverirmi? 
3. 
Xanamodelləşdirilməsininkomunikativproseslərinmodelləşdirilməsiüçüntətbiqetməkolarmı? 
4. 
EHM-daBraununelektoraldavranışmodelinireallaşdırın. 
Özmodelinizdəətraflarınmüxtəlifgörüntülərindənistifadəedin. 
Bumodelindavranışınanecətəsiredər? 
5. 
Rəngdənistifadəxanamodelləşdirilməsininimkanlarınısonsuzolaraqgenişləndirir. 
C.Kastihesabedirki,  xanaavtomatlarınınköməyiilərəssamlarınyaradıcılığınıanalizetməkolar. 
O,  özünün  [9]  əsərindəməşhurHollandabstraksionistiPitMondrianın  «Şahmattaxtası. 
Parlaqrənglər»  əsərininəzərdənkeçirir.  Kastininrəyinəgörəşəkilsəkkizrənglərənglənmiş  256 
xanaolandördküncşəbəkədənibarətdir. Kastiaşağıdakıməsələləriformalaşdırır: 
a) 
HərhansıbirbaşlanğıckonfiqurasiyadanMondrianıntablosunuquraşdırabiləcəkxanaavtomatını
qurmaqolarmı? 
b) rəssamlarınfərdişəkillərinifərqləndirməyəimkanverən «filtr» qurmaqolarmı? 
6. 
Marketinqinnüanslarınımənimsəməküçünaşağıdakıoyunuoynamaqməqsədəuyğundur. 
Bazardaiki 
(vəyadahaçox) 
yeniməhsulunrəqabətininxanamodeliniqurun. 
Hərbirməhsulaözrəqəmi 
(yaxşıolarki, 
özrəngi) 
uyğungəlməlidir. 
Təsadüfibaşlanğıcmövqedənbaşlayanikioyunçudiffuziyaproseslərinimüşahidəedirdilər. 
Hərbeşincitaktoyunçularyeniliyinbirnəfərtərəfdarınıəlavəetməkləprosesintəbiigedişinəqarışa
bilərlər. Optimalmarketinqstrategiyasınıişləyibhazırlayın. 
 
Ədəbiyyat 
 
1. ВерковичС.Я. Клеточныеавтоматыкакмодельреальности. M.: МГУ, 1993. 
2. Варшавский В.И., Поспелов Д.А. Оркестр играет без дирижера. M.: Наука, 1984. 
3. Лоскутов А.Ю., Михайлов А.С. Введение в синергетику. M.: Наука, 1990. 
4.  Плотинский  Ю.М. Иконологическое  моделирование  -  новый  инструмент 
социологов//Социологические исследования. 2000. M 5. С. 116-122. 
5. Тоффоли Т., Марголус H. Машины клеточных автоматов. M.: Мир, 1991. 
6. Artificial Life / C.Langton et al. (eds.) N.Y.: Addison-Wesley, 1992. 
7.  Bhargava  et  al. A  Stochastic  Cellular  Automata.  Model  of  Innovation  Diffusion 
//Technological Forecasting and Social Change. 1993. Vol. 44. № 1. P. 87-97. 
8. Brown T.A. Nonlinear Politics // Chaos Theory in the Social Sciences / Eds. L.D.Kiel, 
E.Elliot. Ann Arbor.: The Univ. Of Michigan Press. 1996. P. 119-137. 
9. Casti J.L. Searching for Certainty. N.Y.: W.Morrow, 1990. 
 
Fəsil 15. Qərarlarınqəbulumodelləri 
 
15.1. Konfliktlisituasiyalarınnəzəri-oyunmodelləri 
 
Koqnitologiyanınmərkəziproblemi 
– 
fərdtərəfindənəneffektiv, 
optimalalternativlərinseçilməsiiləqərarlarınqəbulunəzəriyyəsiməşğulolur, 
hansıki, 
ilkinolaraqəməliyyatlarıntədqiqininbirşaxəsihesabolunurdu, 
indiisəsistemanalizininbirsahəsikiminəzərdənkeçirilir. 
Nəzəriyyəninənirəligedənhissəsiyeganəeffektivlikmeyyarıolanməsələlərdir. 
Məsələdəbirneçəeffektivlikkriterisiolandaişxeyliçətinləşir. 
Ammaənçoxmürəkkəbproblemlərohaldayaranırki, 
qərarlarınqəbulundabirneçətərəfiştiraketmişolsunvəonlardanhərbirininüstünlükverdikləriqər

---

aradairözşəxsimeyyarıolsun,  həmdəki,  bukriterilərtamvəqismənbir-birilərinəziddolsunlar. 
Oyunlarnəzəriyyəsiməhzbeləkriterikonfliktimodellərininəzərdənkeçirir. 
Sosialelmlərdəolanəlavələrarasındaənənəviolaraq 
«məhsulundilemması» 
adlandırılanmodelliderlikedir. 
İkiiştirakçının 
- 
AvəB 
(ikifərd, 
fərdvəsistemvəyaikisosialsistem) 
– 
cəlbolunduğuproblemlisituasiyanəzərdənkeçirilir. 
Oyunondanibarətdirki, hərbiriştirakçıikialternativdənbiriniseçir: 
C-əməkdaşlıq, 
kooperasiya, 
həmrəylik, 
ümumimaraqlarınnəzərəalınması, 
konfliktinhəlli, altruistdavranış. 
D-əməkdaşlıqdanimtina, 
konfrontasiyanıngüclənməsi, 
yalan, 
qəbulolunmuşnormaların, qaydavəöhdəliklərinpozulması, eqoistikdavranış. 
Oyununnəticələriaşağıdaverilmişuduşlarcədvəli 
(ödənişmatrisası) 
vasitəsiləmüəyyənolunur. 
BunümunədəəgərhərikioyunçuCkooperasiyastrategiyaçınıseçsələr,  ondaalınanhəruduş  1 
xanasınaverilir. Xanalarda 2 rəqəmolur. 
Birincirəqəm – birincioyunçunun (A) uduşudur, ikincirəqəm – ikincioyunçunun (B) 
uduşudur. Oyunçununuduzmasımənfirəqəmləqeydolunur. 
Uduşcədvəli 
Uduşlar  cədvəlindəki  rəqəmlərin 
nisbətindən asılı olaraq hər bir oyunçu daha 
rasional  olan  davranış  yolunu  müəyyən 
etməyə 
çalışır. 
Nəzərdən 
keçirilən 
nümunədə  hər  iki  oyunçu  bilir  ki,  C 
kooperasiya 
strategiyasının 
seçilməsi 
onlardan 
hər 
birinə 
üç 
uduş 
vahidi 
(məsələn 
3 
rubl) 
verir. 
ƏgərhərikisiCkooperasiyasındanimtinaetsələr,  aldatsalar  (Dalternativi),  ondabirrublalarlar. 
Xana 
2-dəoyununohalüçünnəticəsisaxlanılırki, 
buzamanoyunçuAəməkdaşlığı, 
oyunçuBisəyalanıseçmişolsun. 
BuzamanoyunçuAheçnəqazanmır, 
oyunçuBisə 
5 
rublqazanır. 
3-cüxanadabununəksitəsvirolunmuşdur. 
ƏgəroyunçuAyalanı, 
oyunçuBisəəməkdaşlığıseçirsəondabirincininuduşu 5 rublolur, ikinciisəheçnəalmır. 
OyunlarnəzəriyyəsindənəticələrhaqqındaməlumatlarıR,  T,  S,  Piləişarəolunur, 
buradaR-qarşılıqlıəməkdaşlıqüçünverilənhədiyyədir,  T-  «xəyanətin»  qiymətidir,  S  - 
uğursuzaverilənəvəzdir,  P-qarşılıqlıyalanagörəcəzadır.  BizimhaldaR=3,  T=5,  S=0,  P=I 
kollektivmaraqlarnöqteyi-nəzərindənqarşılıqlıəməkdaşlıq  (C,C)  ənyaxşıvarianthesabolunur, 
hansıki, 
6 
rublqazandırırvəbuancaq 
2 
rublqazandıranqarşılıqlıaldatma 
(D,D) 
variantındanxeyliyaxşıdır.  
Ammasituasiyayafərdirasionallıqnöqteyi-
nəzərindənbaxmaqcəhditamamiləbaşqanəticəyəgətiribçıxarır. 
OyunçuAsituasiyanıbeynindəgötür-qoyetdikdənsonragörürki, 
Calternativininseçimiənpishaldaancaqsıfırverir 
(əgərBonunümidlərinidoğrultmasavəDalternativiniseçsə). 
OyunçuAoyunçuB-
ninbərabərehtimallı  0,5  alternativiniseçəcəyinifərzedərəkortahesabla  1,5  rublqazanabilər. 
OyunçuAdüşünməyidavamedərəkDalternativiniseçdiyitəqdirdəalınacaqnəticələridəyərləndir
ir. 
Birtərəfdəpartiyanınhesabınaqazanmaqvəmaksimaluduş 
– 
5 
rubl 
- 
əldəetməküçüntamahlanmadurur. 
DigərtərəfdəisəoyunçuAənpishalda 
1 
rublalacaq, 
ortalamaisə 
3 
rublalacaqdır, 
yənihərikigöstəriciüzrəDalternativiCalternativindəndahaüstüngörünür. 
OyunçuBdəöztərəfindənanalojişəkildədüşünürvənəticədəkollektivnöqteyi-nəzərindənqeyri-
effektivolan 
(D, 
D) 
qərarıseçilmişolur. 
Beləliklə, 
fərdA-
nınbaşındaeləbilsituasiyanınikikoqnitivmodeliformalaşır  –  birmodelonunşəxsimaraqlarını, 
dəyəriisəkollektivmaraqları, yənibütövlükdəsisteminmaraqlarınıifadəedir.
24
* 
                                                 
24
Qərarlarıqəbuletməküçünfərdhəmdəpartnyorunundavranışınınmüxtəlifmodelləriniqurur. 

---