Q. Y. Abbasova Sosial proseslərin modelləri. Dərslik. Rus dilindən tərcümə. B.: 2016

uyğunolaraqqəbuledir.  Fərdinvəonundördyaxınqonşusununtanında  (fonNeymanınətrafı) 
baxışlarıhesabaalınır. 
Əgərbeşaddımdanüçüvəyadahaçoxudemokratlarıdəstəkləyirsə, 
ondafərddədemokratlarasəsverir. 
Əgərçoxluğurespublikaçılartəşkiledirsə, 
ondafərddəbuhaldaçoxluğunnöqteyi-nəzərinəşərikolur. 
Buhaldaxanaavtomatıikivəziyyətəmalikolur: 
1-respublikaçılarasəsvermək; 
0-
demokratlarasəsvermək.  Yuxarıdagöstərilmiş  «Həyat»  oyunundansabumodelinEHM-
darealizəedilməsinindahaasanolduğunugörməkheçdəçətindeyil. 
Braunvəonunkolleqaları 
128x128 
şəbəkəsindəhesablamaeksperimentləriaparıblar, 
buzamanbaşlanğıcbölüşdürmələrtəsadüfişəkildəkeçirilirdi.  Modelböyükzamanüfüqündə  - 
20000 taktaqədər - tədqiqolunurdu. 
Məlumolduki, 
partiyamübarizələribaşlanğıcbölüşdürmələrdənəhəmiyyətlidərəcədəasılıolançoxmürəkkəbk
onfiqurlaragətiribçıxarır. 
Braununrəyinəgörəbumodelelə 
«Həyat» 
oyunukimixanaavtomatlarınındördüncüsinfinəaiddir. 
Ammamodelindetallıtədqiqihələkeçirilməyibvəsiyasi 
«Həyat»da 
«blok», 
«ilan», 
«katapulta» kimiəlakonfiqurasiyalarıntapılmasıdahələirəlidədir. 
T.Braununmodelininümumiləşdirilməsiniohalüçünnəzərdənkeçirəkki, 
buzamanfərdinvəonunsəkkizyaxınqonşusunun  (Murunətrafı)  baxışlarınəzərəalınmışolsun. 
Əgərdoqquzadamdanbeşivəyadahaçoxudemokratlarıdəstəkləyirsə, 
ondafərddədemokratlarasəsverəcəkdir. 
Əgərçoxluğurespublikaçılartəşkiledirsə, 
buhaldafərddəçoxluğunnöqteyinəzərinibölüşdürəcəkdir. 
BumodelinEHM-dacədvəllərvasitəsiləhətta 
«Həyat» 
oyunundandaharahatreallaşdırılmasınınmümkünlüyünügöstərək. 
Excelçıxışcədvəlinəformatvasitəsiləkiçikkvadratlargörkəminiverək. 
Modelüçün 
10x10 
sahəsini (B2:K11 xanaları) vəonunilkinvəziyyətinitəyinedək. 
2 vərəqinəkeçəkvəB2 xanasınaaşağıdakıformuluverək: 
= ƏGƏR (cəmlə (Vərəq 1! A1:C3) >4; 1; 0) 
BuməntiqifunksiyaB2 
xanasının 
«potensialını» 
hesablayır 
– 
bizimhaldaburespublikaçılarıtərəfdarlarınınsayıdır.  Əgərburəqəm  4-dənböyükdürsə,ondaB2 
xanasına 
1 
(avtomatrespublikaçılarasəsverir) 
verilir, 
əkszaldaisə 
0 
verilir 
(demokratlarasəsverilir). 
BuformulubütünB2:K11  xanalarındaartıraq. 
Sisteminyenivəziyyətiniəldəedirik, 
onukopyalayırıqvə 
«Xüsusiəlavə» 
komandasınınköməyiilə 
1 
vərəqinineləhəminxanalarınaancaq 
«qiymət» 
yerinəqoyuruq. 
Kopyalamaprosedurunumakrosşəklindəqeydedək  (makrosunqeydizamanıilkaddımvərəq  1-
dənvərəq  2-yəkeçidolmalıdır).  Makrosüçünsürətliçağırışklavişini-məsələnCtrl+e-təyinedək. 
İndinövbətizamantaktınakeçidklavişlərinbukombinasiyalarınahərdəfəbasmaqdansonrabaştut
acaqdır [4]. 
Qeydedəkki, 
modelinuzunmüddətliişlədilməsiüçündüymələridəfələrləbasmaqlazımdeyil. 
Birdəfəbasmaqkifayətdir. 
Excel 
2000-dəmakrosuredaktəetməkrejiminəçıxmaqüçün 
«Servis» 
menyusunda 
«makros», 
sonra 
«Makroslar…» 
və 
«Dəyişdirmək» 
komandalarınıseçməklazımdır.  Ekrandasizproqramaltıproqramgörəcəksiniz.  Maraqlıdırki, 
buproqramısizözünüztərtibetmisiniz. 
DahadoğrususizmakrosuformalaşdıranaqədərExcelbunuavtomatikşəkildəetmişdir. 
Bumakrosadövrüaşağıdakıqaydadaqoyaq.  Birincisətirdən  (subMakros)  sonraFori=1  To100 
sətriniqoyun, 
sonuncusətirdən 
(Endsub) 
əvvəlisəNextisətriniyerləşdirin. 
İndiCtrl+eklavişinibirdəfəbasmaqmodeli 100 addımatmağaməcburedər. 
Şərholunanyanaşmaikonolojimodelləşdirməninmetodologiyasınaəsaslanır  (bax.  § 
12.1). 
Qeydedəkki, 

---

buhaldamodelləşdirməninimkanlarımakroslarınistifadəsihesabınaəhəmiyyətlidərəcədəgenişl
ənir. 
Makrosunmətninə 
dövroperatorlarınıvəşərtikeçididaxiletməkləondayüngülcədüzəlişləretməkbacarığıistifadəçiy
əproqramçılarınköməyiolmadanmürəkkəbkompyutermodellərinimüstəqilolaraqqurmaqimka
nınıverir. 
İnnovasiyalarındiffuziyasımodeli.Hindalimlərixanaavtomatlarınınaşağıdakımodelinit
əklifediblər [7]. 
Hərbirfərdbirxanayauyğungəlir, 
xananınözüisəikivəziyyətdəolabilər: 
1-
yenilikqəbulolunub; 
0-yenilikhələqəbulolunmayıb. 
Fərzolunurki, 
avtomatyeniliyibirdəfəqəbuletdikdənsonra, onaaxıraqədərsadiqqalır. 
Avtomatyeniliyinqəbuluhaqqındayaxınqonşularınrəyininəzərdətutaraq 
(Murunətrafındanistifadəolunur) 
qərarqəbuledir. 
Tutaqki, 
buxananınətrafındayeniliyinmqədərtərəfdarlarıvar. 
Təsadüfiprəqəmi 
– 
yeniliyinqəbuledilməehtimalı  –  törəyir.  Əgərpm  ≥  rolsa  –  buradarbaşlanğıcqiymətidir  – 
ondaavtomatyeniliyiqəbuledəcək. 
Əkshaldaisəhələlikyeniliyiqəbuletməyəcək. 
Modelinmüəlliflərihesabedirlərki,  yeniliyinqəbulununehtimalızamanlaazalmalıdır,  beləki, 
yeniliyindərəcəsigetdikcəazalır. 
Modelləşdirmə 
100x100 
şəbəkəsindəaparılır. 
Sistemintəkamülüəgəryeniliyinqəbuluehtimalıp 
= 
0,1 
olarsa, 
100 
taktlıqzamanüfüqündənəzərdənkeçirilir, 
vəp 
= 
0,05 
olandaisətakt 
130 
olur. 
Hərbirhalüçünmodel 
50 
dəfəişəsalınır. 
Yeniliyintərəfdarlarınınbaşlanğıcdabölüşdürülməsininmodelətəsiriniöyrənməküçündətədqiq
atlaraparılmışdır. 
Hərbirtzamantaktıüçün (n
t
) innovasiyasınıqəbuledənavtomatlarınsayıhesablanır. 
MüəllifintərəfindənverilənfunksiyasınınqrafikləriFişer-Prey 
(bax. 
§ 
9.2) 
modeliiləyaxşıuyğunluqdərəcəsininümayişetdirirlər. 
Hindalimlərininrəyinəgörəxanamodelləşdirilməsiinnovasiyalarındiffuziyasınıntədqiq
inəolanənənəviyanaşmayanisbətənbazarındaharealistikmodeliniqurmağaimkanverir. 
Buyanaşmanınəsasüstüncəhətiyeniliyinqəbuledilməsiehtimalının 
-
pfaktorununempirikqiymətləndirməsiimkanındadır. 
Bununüçünfokus-
qrupunsosiolojisorğuvəmateriallarındanistifadəetməkolar. 
Təklifolunanyanaşmanındigərüstünlüyülazımolansaydatərəfdarlarınqiymətlərinialmaqvəko
mpaniyanınilkinmomentindəonlarıgenişşəkildəbölüşdürməkimkanınınolmasındadır. 
Sonillərintədqiqatlarıgöstərirki, 
birçoxfizikivəinformasiyaproseslərixana-
avtomatmodelləriiləçoxgözəltəsvirolunur. 
Məlumolduki, 
əgərxanayasaatəlavəetsəkondacanlıvəölütəbiətdəaxıbgedənproseslərintəqdimolunmasınınye
ni, 
mənalıformalarınıəldəetməkolar 
[1]. 
Aydındırki, 
xananıhəttaprimitivsüniintellektilətəchizetsək, 
ondasosialreallığındahadərindəolantəbəqələrinitədqiqetməkolar. 
Tədqiqatlarınçoxperspektivliistiqamətikooperasiyavərəqabətproseslərininqərarlarınqəbuluü
çünoyunlarnəzəriyyəsininmodellərindəndəistifadəetməkləxanamodelləşdirilməsidir. 
Oxucuyaeləgələbilərki, 
bufəsildəmüxtəlifelm, 
əyləncə, 
təcrübəsahələrindənolanheçbirşeyləbir-biriləriiləbağlıolmayanmodellərnəzərdənkeçirilir. 
Amma, 
nəzərdənkeçirilənproseslərədahadiqqətlimünasibətgöstərirki, 
onlarınhamısıçoxsıxbağlıdırlar. 
OnunHəyatolur, 
HəyatartıqMarketinqdir, 
Marketinqİncəsənətəçevrilib 
(bəlkədəyeganə). 
Eləbütünbuprosesləridəmodelləşdirməklazımdır. 
 
Məsələlərvətapşırıqlar 
 

---