Qafar Çaxmaqlı Dağlıq Qarabağ işğaldan əw əl və sonra

maqdadırlar.  Ermənistamn  keçmiş  prezidenti, 

R.Koçaryamn  bir televiziya  müsahibəsində  al- 

ban olduğunu dilə gətirməsi təsadüfı  deyil.

“Dağlıq  Qarabağ  haradadır”  sualına  birmə- 

nalı  şəkildə  belə  cavab  vermək  olar.  Bu  bölgə 

Azərbaycanm  mərkəzi  hissəsində  yerləşən  və 

digər Azərbaycan  bölgələrindən  (məsələn  Aran 

Qarabağdan)  ayrılması  mümkün  olmayan  və 

hətta  heç  vaxt  təsəw ürə  gətirilməyən  bir  Və- 

tən parçasıdır.  Muxtar vilayətin ərazisi 4,4  min 

kvadrat  kilometrdir,  Azərbaycan  Respublikası- 

nın 

beşdə 

birini  təşkil  edir.  1970-ci  ildə 

DQMV-də  150  mindən  bir  qədər  artıq  əhali 

yaşayırdı.  Vilayətin tərkibinə Xankəndi  şəhəri, 

Əsgəran,  Hadrut,  Ağdərə,  Martuni,  Şuşa  ra- 

yonları  daxil  idi.  O  indi  Ermənistan  Silahlı 

Qüvvələrinin nəzarəti altındadır.

2. Siyasi-iqtisadi münasibətlərin bəzi tarixi 

məqamları

Dünyanın  ən  qədim tarixi diyarlarından,  in- 

san  məskənlərindən  biri  olduğunu  Qarabağda 

tapılmış  nümunələr  də  sübut  edir.  Azıx  mağa- 

rasında  qədim  insanm  yaşayış  məskəninin  aş- 

kar  edilməsi  və  burada tapılmış  əmək  alətləri- 

nin  1,5  milyon  illik  yaşı  olan  Quruçay  mədə-

12

niyyətinə  aid  edilməsi  də  göstərir  ki,  bu  ərazi 

yüksəlişdə  olmuşdur.  İqtisadi mədəniyyət mad- 

di mədəniyyətin  də  inkişafma təkan vermişdir. 

Qarabağın arxeoloji cəhətdən öyrənilməsi işinə 

maneələr  burada  ilk  insan  izlərinin  məhz  bu 

diyara məxsusluğunu sübut etməyə  imkan ver- 

məmişdir.  Burada  mezolit  (orta  daş  dövrü)  və 

eneolit  (mis  daş  dövrü)  dövrlərinin  də  geniş 

inkişafım  müəyyənləşdirmək  elm  üçün  elə  də 

çətin deyil.  Eneolit tunc və ilk dəmir dövrlərin- 

də  Qarabağın  həyatında  baş  verən  dəyişiklik- 

ləri alimlərimiz tutarh dəlillərlə sübut etmişlər.

Qarabağ  işğal  olunandan  sonra  “xəstə  tə- 

xəyyülü”  erməni  alimləri Azıx mədəniyyətinin 

erməni xalqma “aidliyini”  sübut etmək və  ora- 

dan tapılan kəllə sümüklərinin indiki ermənilə- 

rin kəllə  sümüyünə  oxşaması barədə  ciddi  elm 

adamlannda gülüş doğuracaq iddialarda bulun- 

muşlar.  Azıx  mədəniyyətinin  tədqiqinə  cəlb 

edilmiş  əcnəbi  alimlərə  də  buranm  ən  qədim 

erməni  məskəni  olduğunu  dedirtməyə  çalış- 

mışlar.  Ermənilərin  saxtakar,  tarixi  özlərinin 

xeyrinə  yazmaq  cəhdləri  əw əlki  əsrlərdə  də 

olmuşdur.  Şübhəsiz  ki,  tarix  yazmaq  erməni- 

lərin  öhdəsinə  buraxılmayacaq  qədər  ciddi  iş 

olduğundan dünya alimləri onlan bu addımlar-

13

---

dan  da  çəkindirməyə  çalışmışlar.  Dünya  və 

Azərbaycan  alimləri  onlara  sübut  etmişlər  ki, 

nəinki  qədim  dövlətlərdə,  heç  Orta  Çağda  da 

Qarabağın  ermənilərə  aidiyyəti  olmamışdır. 

Son  tunc  və  ilk  dəmir  dövrü  (b.e.ə.  XIII-VII 

əsrlər)  Qarabağda  Xocah-Gədəbəy  mədəniy- 

yəti  adı  altmda böyük  bir mədəniyyət mövcud 

idi.  Buradan  tapılmış  mixi  yazılı  əqiq muncuq 

(Abadnirariyə  aid)  və  digər tapmtılar bölgənin 

Yaxm Şərqlə iqtisadi və mədəni əlaqələrini əks 

etdirir.  Ermənilər bu  torpaqlara gəlişi  tarixi  də 

məlumdur.  Onlar  özləri  1978-ci  ildə  Marağa 

kəndində  “Marağa-150”  yazılmış  abidə  ucalt- 

mış  və bu təntənəni  qeyd  etmişlər.  Bu  yubiley 

isə o dövrdə çıxan bütün Azərbaycan və  Ermə- 

ni mətbuat orqanlannda dərc edilmişdi.

Hələ  bundan,  yəni  ermənilərin  Qarabağ  və 

İrəvan  xanlığmm  ərazilərinə  köçürülmələrin- 

dən  əvvəl  Rusiyanm  Qarabağ  uğrunda  siyasi 

və  əsgəri  mübarizəsi,  diplomatik  fəaliyyətləri 

apanlmışdı.  XVII  əsrin  sonlarmda Rusiya açıq 

şəkildə  Qarabağa  iddiasmı  irəli  sürmüşdü. 

1797-ci ildə  İran şahı A.Qacar Şuşanı tutandan 

və  burada  öldürüləndən  sonra  Qarabağın  da 

Rusiyaya birləşdirilməsi  fıkri  ortaya çıxdı.  Bu- 

na qədər  1803-cü ildə Balakən və  1804-cü ildə

14

Gəncə  ruslar  tərəfmdən  işğal  olunmuşdu.  Qa- 

rabağ  xanı  İbrahim  xan  Rusiya  orduları  qarşı- 

sında  duruş  gətirə  bilməyəcəyini  dərk  edirdi. 

Ona  görə  də  Rusiya  qoşunlan  komandanı 

P.Sisianovla Kürəkçayda (1805)  müqavilə bağ- 

ladı.  Bu  müqaviləyə  görə,  Qarabağ  Rusiyaya 

birləşdirildi.  Qarabağı  erməni  ərazisi  hcsab 

eləyən  ermənilərə  belə  bir  sual  verilə  bilər ki, 

Qarabağ o  zaman kimlərə məxsus  idi  və  Rusi- 

yaya  hansı  əsaslarla  ilhaq  edildi.  Kürəkçay 

müqaviləsində açıq-aydın Qarabağm müsəlman- 

türk  xanlığı  kimi  Rusiyaya  ilhaq  edilməsi  və 

burada yaşayan müsəlman əhalinin rus təəbəli- 

yinə keçməsi qeyd olunur.  Xan hakimiyyəti isə 

ləğv  edilmirdi.  Xan  bütün  Qarabağ  ərazisində 

hakim  idi  və  IV  maddəyə  görə  bütün  daxili 

işlər onun ixtiyarmda qalırdı.  Xan hakimiyyəti 

bir  növ  vassal  hakimiyyəti  idi.  1806-cı  ildə 

Rusiya-İran  müharibəsi  zamanı  Qarabağ  xam 

İbrahim  xan  qətlə  yetirildi,  onu  əvəzləyən 

Mehdiqulu  xan  isə  zəif olduğundan  çar  haki- 

miyyəti  burada  müsəlmanlann  rolunu  aşağı 

salmaq  üçün  emıənlərdən  faydalanmışdır.  Er- 

mənilər  həmişə  cəlbedici  toplum  olmuşlar. 

Şərqi  Anadoluda  da  xristianlar  öz  planlanm 

həyata  keçirmək  üçün  digər  xristian  xalqlara

15

---

deyil,  məhz  ermənilərə  üstünlük  vermişlər. 

Qarabağı  Rusiyamn bir müstəmləkəsinə  çevir- 

mək  üçün  buraya  erməni  əhalini  köçürmək 

planı  işlənib  hazırlandı  və  Rusiyamn  ərazi- 

inzibati  islahatlar  sistemində  Qarabağ  futbol 

topu  kimi  ordan-bura,  burdan-ora  tullanmışdı. 

Onu  tez-tez  digər  qubemiyalara  verib  ondan 

alma əslində  Qarabağ xanlıq anlayışmın  siyasi 

mənasım  yerli-dibli  yox  etmək  idi.  Amma 

Qarabağı  coğrafı  anlayış  kimi  hafizələrdən 

çıxarmaq mümkün olmadı.

1828-ci il Türkmənçay müqaviləsi ilə ermə- 

nilərin İrandan kütləvi  şəkildə  Qarabağa köçü- 

rülməsi,  daha  sonra  1829-cu  ildə  Ədimə  mü- 

qaviləsi ilə  Osmanlı  İmperatorluğu ərazilərdən 

yenə  işğal  olunmuş  torpaqlara  dövlət  səviyyə- 

sində  gətirilib  yerləşdirilməsi  ilə  bügünkü  Qa- 

rabağ  münaqişəsinin  təməli  qoyulurdu.  Türk- 

mənçay müqaviləsinin  XV  maddəsində  göstə- 

rilirdi  ki,  erməni  əhali Rusiyaya könüllü surət- 

də köçə bilərlər.

Göründüyü  kimi,  Rusiya  ermənilərin  bura- 

da  məskunlaşaraq  həmişə  burada  yaşamalan- 

nm qayğısma  qalırdı,  onlara hər cür  yardımlar 

edirdi.  Hətta erməni günah işləmiş olsa da, ona 

cəza  verilmirdi,  yüngül  cəza  alırdı.  O  zaman

16

Qarabağ  əyalətində  əhalinin  tərkibi  belə  idi. 

78,3%  türk-müsəlman,  21,7%  erməni  idi. 

1828-40-cı  illər  arasmda  Şimali  Azərbaycana, 

o cümlədən Qarabağa İrandan,  40 min,  Osmanlı 

İmperatorluğundan isə 90 min erməni köçürül- 

dü.  Amma bu rəqəm  ikiqatdan  da çox  idi.  Bö- 

yük rus tədqiqatçı alimi N.Şavrov özünün kita- 

bmda haqlı olaraq yazırdı ki,  Cənubi Qafqazda 

yaşayan 1,3 milyon erməninin 1  milyonu gəlmə 

idi və bunu tutarh  faktlarla sübut edirdi.  1916- 

cı  ildə  Qarabağ xanlığınm ərazilərində  (təxmi- 

nən  1923-də  yaradılan,  DQMV)  ermənilərlə 

Q'azərbaycanlılann  sayı  bərabərləşməyə  yaxın 

idi  (51 %  Azərbaycan  türkləri,  46%  erməni). 

Ermənilər bu bölgədə artıb çoxalmaqda idilər.

“Böyük  Ermənistan”  xəyah  ilə  yaşayan  bu 

millətin  öndə  gedənləri  artıq reallaşdıracaqlan 

dövlətin  xəritəsini  Şimali  Azərbaycanda  cızır- 

dılar.  Çünki  Osmanlı ərazilərində (riə Kilikiya- 

da, nə də Şərqi Anadoluda) erməni dövləti qur- 

maq ideyası puç olmuşdu.  Ermənilər  1915-ci il 

may  ayxnın  27-də  Osmanhnm  Təhcir  (“Koç”) 

Qanunu  ilə  bu  ərazilərdən  köçürülmüşdülər, 

çünki  onlar  I  Dünya  müharibəsi  içində  olan 

Osmanlı  dövlətinə  arxadan  zərbələr  Vururdu- 

lar.  Müharibə-afaran ölkə-üçüır isrt[u xəyanət

. A i c n b a y c a n   f i e s p ' i İ J i i k a s ı   P r e z i d e n t i n i n

ı^isr  lciarasi 

y j

PREZ

j

D E ^ T  KİTÄ3XANÄSI

---