Qafar Çaxmaqlı Dağlıq Qarabağ işğaldan əw əl və sonra

Iştirak edirfor:

MK  üzvü  Stalin,  Qafbüronun  üzvləri:  yol. 

Orconikidze,  Kirov,  Oraxelişvili,  Fiqatner,  Nə- 

rimanov,  Myasnikov,  Azərbaycan  SSR  Xalq 

Xarici Işlər Komissarı Hüseynov.

üinlonildi:

1. yol. Orconikidze və \azaretvan əvvəlki 

Plenumun  Qarabağ  haqqmda  qərarma  ye- 

nidən baxılması məsələsini qaldırdılar.

Qərar verdilər:

Müsəlmanlar və  ermənilər  arasında  milli 

sülhün zəruriliyindən yuxarı və  aşağı Qara- 

bağın  Azərbaycanla  kifayət  qədər  iqtisadi 

əlaqələrini  nəzərə  alaraq,  Dağlıq  Qarabağ 

ASSR tərkibində saxlanılsm,  ona muxtar vi- 

Iayətin  tərkibində  saxlanılan,  inzibati  mər- 

kəzi  Şuşa  şəhəri  olmaqla  geniş  vilayət mux- 

tariyyəti verilsin.

Səs verdilər - 4 lehinə, 3  bitərəf.

Azərbaycan  MK-ya  tapşırılsm  ki,  sonra- 

dan  RKP MK Qafbürosunun  təsdiqinə  ver- 

məklə  muxtar  vilayətin  sərhədlərini  müəy- 

yən etsin.

RKP  MK  Qafbürosunun  Rəyasət  Heyə- 

tinə  Dağlıq  Qarabağm  Fövqəladə  Komitəsi-

26

nə  namizəd  haqqında  razılaşmanı Azərbay- 

can  və  Ermənistan  MK  ilə  aparması  tapşı- 

rılsm.

Azərbaycan MK tərəfindən Dağlıq  Qara- 

bağm  muxtariyyət  həcmi  müəyyən  edilsin 

və  təsdiq  üçün  MK  Qafbürosuna  təqdim 

edilsin.

QB-nun  5  iyul  1921-ci  qərannm  Azərbay- 

cana  qəbul  etdirilməsi  üçün  təzyiqlər  olmuş- 

dur.  Dağlıq  Qarabağm muxtariyyətləşdirilməsi 

üçün  fəaliyyət  meydam  təkcə  Qafqaz  Bürosu 

olmamışdır.  SSRİ-nin  yaradılmasmdan  sonra 

isə  1923-cü  ilin  iyulun  4-də  Azərbaycan  So- 

vetləri  MİK-in  artıq  S.M.Kirovun  sədrliyi  ilə 

Qarabağ haqqmda məsələni dinləyərək 6 bənd- 

dən ibarət qəbul etdiyi qərar bunu təsdiq edir.

Dekretdə  qurumun  Muxtar  Dağlıq  Qarabağ 

Vilayəti  adlandırılması  diqqəti  cəlb  edir,  son- 

ralar  nə  üçünsə  o  Dağhq  Qarabağ Muxtar  Vi- 

layəti  adlandırılır.  Dağlıq  Qarabağm  muxta- 

riyyətləşməsi  Qarabağm  tarixi-coğrafı  vahid- 

liyinə  və  inkişafma  çox  mənfı  təsir  etmişdir. 

Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin ərazisi elmi- 

coğrafı  deyil,  ermənilərin  sayma üstün  olduğu 

lokal  ərazilərin  süni  bir  qurum  altmda  birləş- 

məsi  prinsipini özündə  ehtiva  etmişdir.  Hələ  o

27

---

zaman  ermənilərin  sayının  saxtalaşdınlaraq 

170  əvəzinə  215-nin  olaraq  göstərilməsi  də 

buna  xidmət  edirdi.  Bu  da  əhalinin  say  tər- 

kibini  artırmaq yolu ilə və DQMV ərazisi  yeni 

yaşayış  məskənləri  (digər  rayonlann  ərazi- 

sindəki  kəndlər hesabma) hesabma  genişləndi- 

rilmişdi.  Azərbaycana  rəhbərlik  edən  şəxslər 

milli  məsələnin başağnsı  olduğunu nəzərə  alıb 

liberallıq  göstərmiş  və  ermənilər  bundan yetə- 

rincə faydalanmışlar.

Dağlıq  Qarabağm  Azərbaycanın  tərkibində 

qalması  ilə  banşan  (əslində  ermənilər  üçün 

bundan başqa yol  yox idi) və bunu Özləri üçün 

müəyyən  dövr üçün  “boyük  qələbə”  sayan  er- 

məni ideoloqlan DQMV-nin bütün mövcud ol- 

duğu  dövrdə  onu  Azərbaycandan  qoparmaq 

taktikası yürütmüşlər. Ermənilərin böyük əksə- 

riyyəti  DQMV-də  yaşamasa da,  onlar buradan 

qeydiyyatdan çıxmamış, necə deyərlər adlar bu 

vilayətin  əhalisi  hesabma  yazümışdı.  Bütün 

dövrlərdə  əhalinin  siyahıya  alınması  saxtalaş- 

dınlmışdı.  Hətta bu hal məktəb və müəllimlər, 

şagirdlərin sayında da özünü göstərmişdi. Dağ- 

Iıq  Qarabağın  ən  sıx  yaşayış  məskənlərində 

orta  məktəbin  bir  sinfində  25  şagird  oxumalı 

olduğu  halda  orada  say  15-dən  yuxan  olma-

28

mışdı.  Əhalinin artımı məsələsində də “erməni 

əli”  ustalıqla  işləmişdi.  1921-1939-cu  illərdə 

ermənilərin vilayətdə faktiki  artımı  3,6% oldu- 

ğu  halda  hesablamalarla  o  38,5%-ə,  azərbay- 

canlılann isə sayı faktiki artımı 46,1%  olduğu 

halda o 23,1%-ə  endirilmişdi.  Bu saxtakarlıq o 

dövrün  siyasi  çevrələrində  səslənsə  də,  Sovet- 

lər  İttifaqı  bu  işi  də  ört-basdır  eləməyi  daha 

düzgün saymışdı.

Dağlıq  Qarabağda  əhali  azərbaycanhlann 

hesabma  artsa  da,  bu  ermənilərin  ayağma  ya- 

zılmışdı.  Rəsmi statiskaya  görə  isə  1939-cu il- 

də DQMV bütün  150,8 minlik əhalisinin  132,8 

mini  erməni  kimi  göstərilmişdi,  azərbaycanlı- 

lar  14,1  min  idilər.  1959-cu  ildə  DQMV-ın 

ümumi əhalisi  130,3 minə enmişdi, onun  110,1 

mini  erməni,  18  mini  (4  min  artmışdı)  azər- 

baycanlılar  idi.  1970-də  150,3  min  əhalinin

121.1  mini  erməni,  27,2  min  nəfəri  azərbay- 

canlılar  idi.  1979-cu  ildə  162,2  min  əhalinin

123.1  mini  erməni,  37,3  mini  azərbaycanlı  idi. 

1970-ci  ildə  ermənilər  80  faiz  təşkil  edirdilər- 

sə,  1979-da  onlann  75,9  idi.  Azərbaycanhlar 

isə  10  faiz  artmışdılar.  Yenə  də  deyirik  ermə- 

nilər nə  qədər  saxtalaşdırsalar  da,  azərbaycan- 

lılann  say etiban  ilə  artmasım  qeyd  etməli  ol-

29

---