Qafar Çaxmaqlı Dağlıq Qarabağ işğaldan əw əl və sonra

idi və Osmanlımn daxilı işlər naziri Təbt paşa- 

nın  erməniləri  bu  bölgədən  köçürməkdən  baş- 

qa  çarəsi  qalmamışdı.  Ermənibr  Osmanhmn 

bir  ərazisindən  digəriııə  (Suriyaya)  köçürül- 

müşdülər,  bir  çox  erməni  tarixpinin  iddia  etdi- 

yi kimi,  onlara qarşı heç bir qeyri-qanuni  hərə- 

kətə  yol  verilməmişdi.  Bu  ermənilərin  bir  ço- 

xunun  Qarabağa  gəlməsi  də  istisna  deyil.  Qa- 

rabağdakı  qırğmlar  zamam  Şərqi  Anadoluda 

türklərə  qarşı  vuruşmuş  komitəçilərin  iştirak 

etdiyi  də faktdır.  Qarabağda separatçxhğın əsa- 

sx  da  əslində  1917-ci  xldən  sonra  qoyuldu.

1917-ci  ilin  sonlan  və  1918-ci  ilin  ilk  aylarxn- 

da  S.Şaumyamn  başçxhq  etdıyi  daşnak-bolşe- 

vik  qüvvələri  həm  Bakx,  Gəncə,  Şamaxxda, 

Zəngəzurda,  həm  də  Qarabağda  azərbaycanh- 

lara qarşx əsil soyqxrxm törətmişlər.

3. Dağlıq Qarabağı Azərbaycandan 

qoparmaq cəhdlari

1918-ci ilin maym 28-də Azərbaycanda Xalq 

Cümhuriyyəti  elan  olunanda  Ermənistan  da  öz 

müstəqilliyini  elan  etdi  və  dərhal  Qarabağa 

iddiasxnx  irəli  sürdü.  Onlar  məkrli  planlannx 

həyata  keçirmək  üçün  burada  qxrğmlar  törət- 

məyə  başladxlar.  1919-cu  ilin  əvvəlində  AXC

18

hakimiyyəti  məcburən  bu  bölgədə  -   yəni  Ca- 

vanşir,  Şuşa,  Zəngəzur  və  Cəbrayıl  qəzalannı 

birləşdirən  bir  qurum  -   Qarabağ  general-qu- 

bematorluğu  yaratdx.  Xosrov  bəy  Sultanovun 

başçılığı  ilə  müəyyən  dövr  burada  qayda-qa- 

nun  yaradıldı.  Burada  yaşayan  çrməni  əhali 

sülh  içərisində  yaşamaq  istəyirdi,  buna  görə 

qurultay  keçirərək  general-qubematorun  sülh 

və  əmin-amanlıq  siyasətinə  dəstək  də  vermiş- 

di.  Ermənilər  Qarabağ  münaqişəsi  ilə  bağlı 

məsələlərdən  söz  açanda  heç  zaman  Qarabağ 

Ermənilərinin  VI  Kəndli  Qurultaymdan  bəhs 

etmirlər.  1919-cu ilin  avqust  aymda keçirilmiş 

həmin  qurultayda  ermənilər  AXC-in  təklif et- 

diyi “Müvəqqəti sazişi” can-başla qəbul  etmiş- 

lər.  Həmin  sazişdə  Qarabağ  erməniləri  Azər- 

baycan hakimiyyətini faktiki qəbul edirdilər.  O 

zaman ayrı çarələri də yox idi.

Lakin  1919-cu ilin sonlan və  1920-ci illərin 

əvvəllərində  Qarabağ  ətraf rayonlan,  xüsusən, 

Zəngəzurda  və  Cavanşir  qəzasxnın  bəzi  kənd- 

lərinə  erməni  basqmlan  Şuşa qəzasmda da və- 

ziyyəti  gərginləşdirdi.  Şuşa  qırğmları  baş  ver- 

di.  1920-ci  ilin  aprel  işğalı  ərəfəsində  erməni- 

lər  Qarabağda  separatçılxq  hərəkətlərinə  artxr- 

mxşdılar və bu da səbəbsiz deyildi.  1920-ci ilin

19

---

əwəllərində  Qarabağ  ermənilərinin  hərəkət- 

lərini  1990 və  öncəsi  edilən  separatçılıqla mü- 

qayisə etmək olar.  O zaman da ruslardan işarə- 

lər  gəlirdi  ki,  onlar  tək  deyillər,  arxalannda 

xristian  Rusiyası  var  və  Ermənistan  (Ararat) 

Respublikasmm  Qarabağda  general-qubema- 

torluq  yaradılmasma etiraz  bildirməsi  də  dola- 

yısı  ilə  bu ərazilərə  iddialar irəlİ  sürəcəklərinə 

işarə  idi.  Azərbaycan  hökumətinin  burada  ba- 

şımn  qarışdınlması  xüsusi  “erməni  planı”  idi 

və  bu  zərbə  ilə  dövlətin  şimal  sərhədlərinin 

müdafiəsi  işi  zəifləmiş  olurdu  və  aprel  istila- 

sını yaxmlaşdınldı.

AXC  hakimiyyəti  əslində  Qarabağda  döv- 

lətimizin  suveren  hüquqlanm  bərpa  etmişdi.

1918-ci  ilin  18  oktyabr  saymda  “Azərbaycan” 

qəzeti  yazırdı  ki,  “ermənilər  Xan  Xoyskinin 

yanına  bir  nümayəndə  heyəti  göndərmək  is- 

təyirdilər  ki,  bu  qırğınlara  son  qoyulsun”  və 

yenə  də  həmin qəzet yazırdı ki,  erməni  quldur 

dəstələri  Qarabağda  türk  hakimiyyətinə  müra- 

ciət  etmişlər  ki,  silahlannı  təhvil  versinlər  və 

onlar əfv olunsun.  Andranikə  gəlincə,  o  İrəvan 

istiqamətinə qaçmışdır.

Ermənilərin  Azərbaycan  hakimiyyətini  so- 

vetlərin  ilk  zamanlannda  da  qəbul  etdiklərini

20

təsdiq edən  çoxlu faktlar var.  Onlardan biri  isə 

daha  maraqhdır.  PK.(b)P-nin,Qafqaz  Bürosu- 

nun üzvü  A.İ.Mikoyanm  V.İ.Leninə  göndər- 

diyi  bir  raport-məktubda  görün  erməninin  özü 

nə yazırdı:

“Daşnaklar 

erməni 

hökumətinin

agentləri  istəyirlər  ki,  Qarabağı  Ermənis- 

tana  birləşdirsinlər,  bu  isə  Qarabağ  əha- 

lisini  Bakı  kimi  bir  həyat  mənbəyindən 

məhrum  etmək  deməkdir,  bu xalqı İrəvana 

bağlamaq çox anlamsız bir işdir.

Erməni kəndliləri  özlərinin  qurultaymda 

qərara  gəliblər  ki,  Sovet  Azərbaycanuu  qə- 

bul edib onun tərkibində qalsmlar”.

Digər  bir  partiya  funksioneri  olan  Levon 

Mirzoyan 1923-cü ildə yazırdı:

“Qarabağ  məsələsinin  təmiz  şəkildə  həlli 

yoxdur.  Erməni  kəndlisi  bildirir  ki,  o  Bakı 

və Ağdamla sıx əlaqə  qurmadan yaşaya bil- 

məz  və  yolun  təhlükəsiziiyinin,  mədəni  cə- 

hətdən inkişafm təmin olunması lazımdır”.

Bütün bunlar  o  demək  idi  ki,  burada  yaşa- 

yan erməni millətindən olan əhali Azərbaycan- 

dan,  Bakıdan  təcrid  olunmaq,  aynlmaq  istə- 

mirdi.  Erməni  Kəndlilərinin  VI  Qurultaymın 

qəran  da  belə  olmuşdu.  Azərbaycamn  baş  na-

21

---