“qafqaz evi “ İdeyasi mühaciRƏT ƏDƏBİyyatinda

 
 
36 
müsavatçıların  kəskin  etirazlarına  baxmayaraq  hakimiyyətin 
Azərbaycan Kommunist Partiyasına təslim edilməsi qərara alındı 
(“Məbusan  komisyonu  bu  şəraiti  “Müsavat”  müməssilinin  rəyi 
əleyhində əksəriyyətlə qəbul eyləmişdir”) [161.s.67]. Bolşeviklər 
Behbud xan Cavanşirin evində oturub intizar içində parlamentdən 
gözlədikləri təslim xəbərini nəhayət ki, aldılar [340. N-16,1933]. 
   Azərbaycan  parlamentinin  hakimiyyəti  hansı  şərtlər  daxi-
lində AKP (b)-yə verməsi bir həftə keçməmiş “Kommunist” qəze-
tində  təhriflə  dərc  edildi  [26.6.05.1920].  Sənədin  bu  bolşevik 
variantında  XΙ  Ordunun  Anadoluya  getməsi,  siyasi  partiyaların 
sərbəst  fəaliyyəti  barədə  heç  nə  deyilmirdi.  Aprelin  28-i  səhərə 
yaxın saat 4-5 radələrində XΙ Ordunun ilk zirehli qatarı Biləcəriyə 
daxil olub, oradan da dərhal şəhərə tərəf hərəkət etməyə başladı. 
Hələ aprelin 26-da Q. Musabəyov, A. Mikoyan və b. ilə birlikdə 
qızıl əsgərləri qarşılamaq üçün Dağıstana  gedən Həbib  Cəbiyev 
xatirələrində  yazır  ki,  “biz  Yalamadan  Bakıya  23  saata  çatdıq” 
[393,s.18-19].  S.  Orconikidze  də  Leninə  vurduğu  teleqramda 
ordunun  Bakıya  səhər  saat  4-də  (28  aprel)  çatdığını  bildirir  [5, 
s.477].  Deməli  ordu  bolşeviklərin  Azərbaycan  Parlamentinə 
ultimatum  verməsindən  təxminən  6-7  saat  əvvəl  sərhədi  keçib 
Bakıya  irəliləyirdi.  Digər  tərəfdən,  yenə  XΙ  Ordu  Bakıya  daxil 
olduqdan  sonra  Müvəqqəti  Hərbi  İnqilab  Komitəsi  tərəfindən 
Moskvaya Leninə “... Qızıl Ordunu təxirə salmadan göndərməyi, 
real  kömək  göstərməyi  xahiş  edirik”    [5,  s.463]  məzmununda 
teleqram vurulmasının şahidi oluruq. 
   Faktlar  və  söylənilən  mülahizələr  arasındakı  uyğunsuz-
luqlardan  aydın  olur  ki,  çevrilişin  elə  ilk  günlərindən  yerli 
bolşeviklər hakimiyyət məsələsinin öz gücləri ilə həll olunduğunu 
iddia etməyə çalışmışlar. Əslində isə XΙ Ordu heç bir rəsmi dəvət 
almadan  Azərbaycana  girmiş  və  Şərqdə  ilk  demokratik 
cümhuriyyətin həyatına bu müdaxilə ilə son qoyulmuşdu. 
   Şəhərə girən əsgərlərin görkəmi çox acınacaqlı idi. Onlar ilk 
növbədə paltar və ərzaq  anbarlarına  yönəldilər.  Milli ordu üçün 
İtaliyadan təzəcə gətirilmiş 35 min (bəzi mənbələr bu sayı 25 min 

---

 
 
37 
göstərir) dəst hərbi geyim bir göz qırpımında bölüşdürüldü, silah 
anbarlarının  qapıları  sındırılaraq  yararlı  nə  vardısa  hamısı 
götürüldü. “Hərbi-dəniz komissarı təyin olunmuş Çingiz İldırım 
milli ordu əsgərlərinin öz hərbi geyimlərini “Şanlı Qızıl Orduya 
vermələri barədə” sərəncam imzaladı [370, s.19]. 
   XΙ Ordunun əsgərləri bir neçə gün Bakıda “istirahət” etdik-
dən sonra Azərbaycanda işlərin pis getmədiyindən həvəslənərək 
dəmir yolu ilə Gürcüstan tərəfə irəliləməyə başladı. Xatırladaq ki, 
bu  barədə  hələ  aprelin  23-dən  Qafqaz  Cəbhəsinin  komandanı 
Tuxaçevski  və  İnqilabi  Hərbi  Şuranın  üzvü  Orconikidze  xüsusi 
əmr vermişdi: “XΙ Ordunun son vəzifəsi Bakı quberniyasını deyil, 
bütün Azərbaycan ərazisini tutmaqdır” [7, s.19]. Öz “vəzifəsini” 
yerinə  yetirən  ordu  az  vaxt  ərzində  Gürcüstan  Respublikası 
qoşunlarının tutduğu Poylu stansiyasına çatdılar. Baş verən hərbi 
toqquşma  nəticəsində  gürcülər  geri  çəkilməyə  məcbur  oldular. 
Lakin onlar arxadan əlavə qüvvə almaq,  XΙ Ordu birləşmələrini 
ləngitmək məqsədilə Poylu körpüsünü partlatdılar. 
   Bu zaman Gəncə və Qarabağdan alınan həyəcanlı xəbərlər 
Qızıl Ordunu hücumu dayandıraraq arxaya dönməyə məcbur etdi. 
Müvəqqəti  Hərbi  İnqilab  Komitəsinin  28  aprel  iclasında 
Azərbaycan Xalq Komissarları Sovetinin N. Nərimanovun sədr-
liyi ilə (qiyabi olaraq, çünki o Bakıya mayın 16-da gəldi) hamısı 
azərbaycanlılardan ibarət səkkiz nəfər tərkibi müəyyənləşdirildi. 
(Sonrakı  mərhələlərdə  rəhbərlikdə  qeyri-türklərin  çəkisi  nəzərə 
çarpacaq dərəcədə artır). 
Elə həmin gün Bakıda olan məhbusların əksəriyyəti azadlığa 
buraxıldı və parlamentin üzvü A. Səfikürdskidən xahiş olundu ki, 
o Gəncə ilə əlaqə saxlayıb HİK-in qərarını qubernatora çatdırsın. 
Az  sonra  Gəncədən  məlumat  gəldi  ki,  hakimiyyət  İbrahim 
Əliyevin sədrlik etdiyi Hərbi İnqilab Komitəsinin əlinə keçib və 
dərhal şəhərdəki məhbusların çoxu azad edilib. 
   Mayın 12-də Daxili İşlər Komissarlığı Azərbaycanda hər cür 
zümrə,  təbəqə  və  vətəndaş  rütbələrinin,  mənsəblərinin  ləğvi 
barədə dekret  verdi.  Bu  dekretin 3-cü bəndində  “Zadəgan, tacir, 

---

 
 
38 
meşşan  və  digər  zümrələrin  əmlaklarının  təcili  qaydada  Hərbi 
İnqilab Komitəsinə verilməsi” nəzərdə tutulmuşdu. 21 iyun dek-
reti ilə H. Z. Tağıyevin pambıqəyirmə fabriki Azərbaycan SSR-in 
dövlət mülkiyyəti elan olundu və müəssisəyə Leninin adı verildi. 
Ümumiyyətlə, may-iyun aylarında torpaqların (5 may) meşə, su, 
yeraltı  sərvətlərin  (  15  may),  neft  sənayesinin  (27  may),  Xəzər 
ticarət  flotilyasının  (6  iyun),  bankların  (9  iyun)  milliləşdirilməsi 
barədə dekretlər verildi. 
   Azərbaycanda  bolşeviklərin  hakimiyyəti  möhkəmləndikcə 
vətəndaşlar,  ayrı-ayrı  təbəqələr  arasında  ziddiyyətlər  də 
dərinləşirdi.  Görülən  tədbirlərin  ciddi  əks-səda  verəcəyini  hiss 
edən yeni rəhbərlər vəziyyətdən çıxış yolunu Qızıl Ordunun gücü 
hesabına sərt rejim yaratmaqda görürdü. 
   Fikri  dolğunlaşdırmaq  üçün  HİK-in  Azərbaycan  xalqına 
müraciətlərindən  bəzi  nümunələr  gətirək:    “...  bütün  xalq  düş-
mənləri,  yeni  nizamla  mübarizəyə  davam  edən  və  başlayanların 
hamısı  amansızcasına  yer  üzündən  silinəcək”  [5,  s.485]. 
“Burjuaziya  və  mülkədarların  ağ  terroruna  biz  amansız  kütləvi 
qırmızı  terrorla  cavab  verəcəyik.  Siz  yüzlərlə  fəhləni  öldürə 
bilərsiz,  onların  əvəzində  biz  bütün  ağ  terrorçular  sinfini  məhv 
edəcəyik!” [5, s.495]. 
   Azərbaycanda isə heç kim fəhlələri qırmağa hazırlaşmırdı. 
   Mayın 7-də HİK Azərbaycan Ordusu və donanmasının ye-
nidən qurulması barədə qərar verdi. Bu qərara əsasən Azərbaycan 
Ordusu  (yeni  yaradılan)  XΙ  Ordu  komandanlığına  tabe  edilirdi. 
Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  ordunun  müstəqilliyinə  Ç.  İldırım 
təşəbbüs  etmiş,  lakin  az sonra  onu  hərbi  işlərdən  uzaqlaşdıraraq 
yerinə, bu sahədə heç də səriştəsi olmayan “Azərbaycanın yeganə 
gəmiləri  “Ərdəhan”  və  “Astarabad”-ı  qayıq  bilib,  gözüyumulu 
sənədə  imza  ataraq  Rusiyaya  verən”  [5,  s.468]  Ə.  Qarayevi 
gətirmişlər.  Hadisələrin  sonrakı  gedişi  göstərir  ki,  hər  ay 
Azərbaycana  yeni  hərbi  qüvvələr  yeridilmişdi.  Axırda  iş  o  yerə 
çatdı  ki,  Qafqaz  cəbhəsinin  qərargah  rəisi  S.  A.  Puqaçov 
Orconikidzeyə  hərbi  birliklərin  göndərilməsini  dayandırmağı 

---