“qafqaz evi “ İdeyasi mühaciRƏT ƏDƏBİyyatinda
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
48 Ayın 30-u nisbətən sakit şəraitdə keçdi. XΙ orduya yenə hərbi yardım gətirilmişdi. İndi onların sərəncamında 5 atıcı polk, 6 süvari polk, 7 əlahiddə hissə və dəstə, 57 top, 2 zirehli maşın və bir neçə zirehli qatar var idi. Mayın 31-də XΙ ordu Şimal istiqamətindən şəhərə şiddətli hücuma başladı. Əvvəlcə üzümlüklərdə gedən döyüşlər, yavaş- yavaş şəhərin ucqar məhəllələrinə keçirdi. Artıq üsyançılar ev uğrunda mübarizə aparır, düşmən tərəf isə atəş gələn evləri top mərmiləri ilə yerlə-yeksan edirdilər. Ermənilər daha da fəalla- şaraq, dağıntı və tələfat törədir, fürsətdən istifadə edib müsəlman əhalini qırırdılar. Ozan camesində xeyli adamı içəri dolduraraq yandırmışdılar. Bu müdhiş səhnələrin şahidlərindən biri yazırdı: “Ermənilər tam üç gün vəhşilik etdilər. Bu günlərdə şəhərdə qarət edilməmiş bir ev belə qalmadı. Varlı ailələrdən 12 qadın və qız qonşu erməni kəndlərinə aparıldı, hələ qaytarılmayıb” [143, 8.05.1995]. Göstərilən sərt müqavimətə baxmayaraq mayın 31-i axşa- ma yaxın şəhər XΙ ordunun nəzarətinə keçdi. Hər iki tərəfdən həlak olanlar barədə tarixşünaslıqda bir-birindən xeyli dərəcədə fərqlənən faktlar mövcuddur. A. V. Kadişevin məlumatına görə XΙ ordu cəmi 20 nəfər itki vermiş, 900 nəfər isə yaralanmışdı [389, s.298]. V. Voronkovun yuxarıda adı çəkilən məlumatında qızıl əsgərlərin verdiyi itkinin az olmadığı bildirilir. T. Svitoxovski isə “Rus Azərbaycanı” əsərində min nəfərə qədər üsyançının həlak olduğunu göstərir. Mühacir ədəbiyyatında XI ordu tərəfindən 8500-1300, üsyançılar tərəfindən 8000-13000 nəfərin həlak olduğu barədə mülahizələr mövcuddur [39, N-7-8, 1935; 370, s.21]. Döyüşlərdə Stankeviç, Hauzen, tabur komandiri Mirizadə qəhrəmancasına həlak oldular. Üsyan yatırıldıqdan sonra başlanan repressiyada 6 general, 6 polkovnik, 3 mayor və 7 kapitan qətlə yetirildi, ümumi sayı 76 nəfərə çatan hərbçi Narginə aparılaraq orada güllələndi. 49 Gəncə üsyanının şəhidlərindən biri də görkəmli ədəbiyyat tarixçimiz Firidun bəy Köçərli idi. C. Kazımbəy başda olmaqla hərbçilərdən bir qrupu müha- sirəni yararaq Bərdə istiqamətinə, oradan da Qarabağın içərilərinə irəliləyərək Nuru Paşanın hərbi birləşmələrinə qoşuldu. Sovet işğalına qarşı Azərbaycanda ilk və miqyasına görə ən böyük silahlı üsyan olan Gəncə üsyanının təəssüf ki, bir sıra nöq- sanları da mövcüddur. Belə ki, üsyanın rəhbərliyində həmrəyliyin olmaması ucbatından şəhərin müdafiəsində səhvlərə yol verilmiş, ətraf bölgələrlə əlaqə yaradılması işi tələsik olmuşdu. Ə. Əskərov isə yuxarıda adı çəkilən xatirələrində göstərir ki, Gəncəni öncə tərk edən komandanlıq idi. Onlar özləri ilə dövlət bankının, xəzinənin pul ehtiyatını qötürməyi də unutmamışdılar [370, s.22]. Qeyd edək ki, Ə. Əskərovun bu mülahizəsinin başqa tarixi qaynaqlarda analogiyasına təsadüf etmədiyimiz üçün, onun mübahisəli olduğu qənaətindəyik. Gəncədəki “xidmətlərinə” qörə M. Q. Yefremov Qırmızı Bayraq ordeni ilə təltif edildi. Gəncə silahlı üsyanı başlayana qədər Qarabağda XΙ ordu hissələri ilə Azərbaycan Ordusunun əsgərləri arasında bir neçə lokal toqquşmalar baş verdi. Hələ martın 21-də Tərtərdə yerləşən 32-ci piyada diviziyasının 282-ci alayı yerini yeni gələn qızıl ordu hissələrinə verən zaman özləri ilə bərabər 3-cü süvari Şəki alayının (Milli Ordu) atlarını da aparmağa cəhd etdikdə əsgərlər silahlı müqavimət göstərmiş, əks tərəf öz növbəsində top atəşləri ilə cavab verdikdə Şəki süvariləri hücuma keçərək 282-ci alayın əsgərlərini, demək olar ki, tamamilə qırmışlar. Yeni hərbi birləş- mələrlə Tərtərə gələn Çingiz İldırım və Dadaş Bünyadzadə həlak olanların dəfn mərasimində “müsavatçılardan intiqam alacaq- larını” bildirmişdilər. Doğrudan da hadisənin səhərisi günü Tərtər əhalisinə divan tutuldu. Şəki alayını tələyə salmaq məqsədilə XΙ Ordunun Yevlax- dakı komandanlığı ona Bərdədən Yevlax istiqamətinə hərəkət etmək əmri verdi. Gəncədə baş verən qanlı hadisələrdən xəbəri 50 olmayan, son günlərin qarışıqlığından hələ düzgün nəticə çıxara bilməyən süvarilər Yevlaxa hərəkətdə ikən Gəncə Üsyanı barədə xəbərlər eşitdi. Bu xəbərləri dəqiqləşdirmək üçün Yevlaxa yola düşən alayın komandanı Ehsan xan Naxçıvanski onu müşaiyət edən bir neçə hərbçi ilə birlikdə XΙ ordu qərargahına gətirilərək dərhal qüllələndi. Qızıl ordu hissələri tərəfindən arxadan izlən- diyini hiss edən alayın əsgərləri evlərinə dağılışmaq qərarına gəl- dilər. Cəmi 28 nəfər əsgər, 4 nəfər zabit axıradək döyüşmək fik- rində olduqlarını bildirərək Qarabağa tərəf hərəkət etməyə başlayır. Tarixi qaynaqlarda bu 32 nəfərin qəhrəmanlığı “32-lərin dastanı” kimi xatırlanır [281, N-9, 1935]. “32-lər” Bərdənin sağ sahilinə keçərək sayı 1200-1500-ə yaxın olan yerli partizanlarla birləşdilər. Bu dövrdə Bərdənin sağ cinahında XΙ ordu hissələrinin mövqeyi zəif idi. Belə vəziyyəti əsas qüvvələrin Gəncəyə yeridilməsi və yaz yağışlarından daşmış Tərtər çayının aranı kəs- məsi ilə izah etmək olar. Yaranmış əlverişli şəraitdən istifadə edən “32-lər” partizanları səfərbərliyə alaraq Bərdənin sağ sahilindəki qüvvələri şəhərin kənarına sıxışdırıb Qarabağa hərəkət üçün ciddi strateji əhəmiyyət kəsb edən bu mövqeyi bir həftəyə qədər nəzarət altında saxlaya bildilər. Ç. İldırım və D. Bünyadzadənin əmri ilə Yevlaxdan təyya- rələr havaya qalxaraq “düşmənin arxasında vərəqələr, AKP-nin müraciətlərini yayırdı [393, s.81]. Bundan əlavə Ç. İldırım D. Bünyadzadə ilə birlikdə konspirativ şəkildə Ağdama, Şuşaya, Qaryaginə gedərək, yerli kommunistlərdən M. Məmmədxanov, A. Qaragözov, S. Səfərov, A. Saturyan və b. köməyi ilə özünü müdafiə komitələri, bolşeviklərdən ibarət könüllü birliklər yaratmağa çalışırdılar. Bərdədə isə “32-lər” partizanlarla birlikdə hələ ki, XΙ ordu birliklərinin həmlələrinə sinə gərməkdə idi. Vəziyyətin ciddiləşdiyini görən Ç. İldırım üsyan başçılarının təhvil verilməyəcəyi təqdirdə Bərdənin bombardman ediləcəyini bildirdi. Bu ultimatumdan sonra üsyançılar şəhəri tərk etməyə məcbur olub Qarabağa irəliləyən birinci süvari alayı (Tatar alayı) ilə qarşılaşdılar. Ι Dünya müharibəsində “Vəhşi diviziya” adını Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|