“qafqaz evi “ İdeyasi mühaciRƏT ƏDƏBİyyatinda

 
 
57 
     -  Kəndlilər  silaha  sarılaraq  hərbi  birləşmələrə  kəskin 
müqavimət  göstərir,  tez-tez  isə  partizanlarla  birləşərək  ordu 
hissələrinə, qatarlara basqınlar təşkil edirdilər. 
     Əvvəlki  kimi  yenə  də  Gəncə,  Zaqatala,  Qarabağ  qəzala-
rında  baş  verən  üsyanlar  daha  geniş  coğrafiyaya,  üsyançılar  isə 
kəmiyyət  baxımından digər bölgələrə  nisbətən mütləq üstünlüyə 
malik idi. Bu bölgələrə göndərilən hərbi birliklər ilə tez-tez qanlı 
toqquşmalar olurdu. 1929-30-cu illərdə vəziyyət o qədər kəskin-
ləşmişdi  ki,  Zaqafqaziya  Diyar  rəhbərlərindən  biri  Ş.  Eliava 
Azərbaycan, Ermənistan, Gürcüstan KP-lərinin 6-cı konqresində 
Azərbaycan  kəndlərində  vəziyyətin  get-gedə  pisləşdiyini  etiraf 
etməyə məcbur olmuşdur: “...Fəqət Azərbaycanda vəziyyət daha 
ağır  və  gərgin  bir  şəkildədir.  Naxçıvan,  Zaqatal,  Şəki  vilayət-
lərində  ümumi  kəndli  üsyanları  baş  verdi,  hökumət  onlarla  tam 
mənasında hərbə girmək məcburiyyətində qaldi [28,18,06.1920]. 
     Naxçıvanda Tuxarekinin komandanlığı altında qızıl əsgər-
lər  üsyançı  kəndlilərə  hücum  etsələr  də,  məğlub  olub  qaçmağa 
qərar  vermişlər.  Üsyançıların  xeyli  hərbi  sursat  əldə  etdiyi  bu 
toqquşmada, əsgərlərdən bir çoxu kəndlilərin tərəfinə keçmişdir. 
     Qarabağın Cəbrayıl qəzasında isə “600 nəfərlik rus əskəri 
Sirik  mahalının  üsyançıları  tərəfindən  dağıdılmışdır”  [13a, 
2.11.1930]. Sonradan gətirilən əlavə qüvvələrin köməyi ilə üsyan 
yatırılmış, dinc əhaliyə-qocalara, qadınlara, uşaqlara divan tutul-
muşdur. Salamat qalanlar İrana qaçmışlar. 
     “Bildiriş”in  İran  müxbirinin  Lənkəran  üsyanı  barədə 
verdiyi maraqlı məlumat da aydın mənzərə yaradır: “Üsyançılarla 
qızıl ordu hissələri arasında şiddətli müharibə davam etməkdədir. 
Top səsləri hüduda yaxın yerlərdən aydın eşidilir. Bakıdan gələn 
iranlılar yol boyu Bakıya çoxlu əsgər meyitlərinin və yaralıların 
daşındığını görüblər” [13.a., 27.11.1930]. 
     6  aprel  1931-ci  il  tarixli  “Axşam”  qəzeti  (Türkiyə)  isə 
“Deyli Teleqraf” qəzetinin  Berlin müxbirinə istinadən Azərbay-
canda güclü üsyan başlandığını, üsyançıların Bakının 20 verstli-
yinə yaxınlaşaraq Bakı-Tiflis dəmir yolu xəttini ələ keçirdiklərini, 

---

 
 
58 
üsyanın  yatırılması  üçün  ölkə  xaricindən  hərbi  qüvvələrin 
gətirildiyini bildirirdi. 
     Üsyançı kəndlilərin hesabına partizan birlikləri bu dövrdə 
xeyli  böyüyüb  gücləndi.  Samux,  Qazax,  Borçalı,  Goranboy, 
Tovuz  bölgələrindən  Gəncəyə  axışıb  gələn  kəndlilərin  partizan-
larla  bir  yerdə  sayı  5  mini  keçmişdi.  Bu  birləşmiş  qüvvənin 
Gəncəyə yürüş xəbəri sovet idarələrini təşvişə saldığından, şəhərə 
xeyli  hərbi  qüvvə  yeridildi.  Gəncədə  yenə  qırğın  olacağı  barədə 
ətrafı şayiə bürüdüyündən dinc əhali evlərini qoyub qaçırdı.  
     Kəndlilərin  və  partizanların  mübarizəsində  xarakterik  cə-
hətlərdən biri də terror və diversiya işlərinə önəm verilməsidir. 
     Dövri  mətbuatda  mövcud  olan  faktlardan  bir  neçə  nümu-
nəyə müraciət edək: 
1.
 
“Vedibasarda Qaçaq Qənbərin dəstəsi İrəvana gedən qatara 
hücum  edib,  kommunistləri  və  İrəvan  “ÇK”-cının  rəisini  öldür-
müşlər” [13.a. 27.11.1930]. 
2.
 
“Ağdaş  qəzasının  Girazi  kəndində  Azərbaycan  su  müəs-
sisəsi  rəisi  (Azvodxoz)  Hüsü  Hacıyev  qətlə  yetirilmişdir”  [29. 
10.06. N-131]. 
3.
 
“Gəncəbasarda Molla Əhmədin partizan qrupu başda Gəncə 
DSİ-nin rəisi R. Əliyev olmaq üzrə Zəyəmə gedən səkkiz məsul 
kommunisti öldürmüşlər” [13.a. 23.10.1930]. 
4.
 
“Qarabağın hər tərəfində geniş bir sürətdə terror başladı. Bu 
müddət Cəbrayıl, Şuşa, Bərdə, Ağdam, Zəngəzur qəzalarında 120-
dən çox məsul kommunist öldürüldü [39. N-17, 1936]. 
     Belə terror aktlarından başqa üsyançılar bir neçə dəfə dəmir 
yol xətlərini, strateji  körpüləri partladıb sıradan çıxarmışlar. 
     Bu  dövrdə  Azərbaycanda  fəaliyyət  göstərən  partizan  və 
qaçaq  birliklərinin  tanınmış  rəhbərlərindən  aşağıdakıları  göstər-
mək olar: Gəncə-Molla Əhməd, Sarı Qafar, Pirverdi, Həsən Qoca 
oğlu,  Cəmşid,  Nadir,  İsfəndiyar,  Saleh  və  b.;  Ağdam-Ağa  Mir 
Fəttah;  Şəki-Huseyn  Əfəndi,  İsmayıl  Əfəndi  (zabit);  Qazax-
Borçalı-İsa  xan;  Gədəbəy-Qədimalı;  Naxçıvan-Qısım  bəy,  Əli 
bəy; Qarabağ-Nəzər Cəfər oğlu; Lənkəran-Cankişi, Xankişi və b. 

---

 
 
59 
Kəndlilərin də qoşulduğu bu dəstələrdə 70-100 nəfərdən tutmuş, 
5000 nəfərə qədər silahlı adam birləşirdi. Bunlardan ən böyükləri 
isə Dağıstan və Gürcüstanla əlaqədə olan Zaqatala, İranla bağlar 
yaradan Lənkəran, Gəncə və Qarabağ üsyançı dəstələri idi. 
     1930-cu ilin avqustunda Dağıstan, Gürcüstan, Azərbaycan 
partizan birliklərinin başçıları Zaqatalaya toplaşdılar. Bu toplan-
tıda  müştərək  fəaliyyət  haqqında  tərtib  olunan  plan  müzakirə 
edilib qəbul olunsa da, onun gerçəkləşməsi barədə demək olar ki, 
məlumat yoxdur. 
     “1930-cu  il  yanvarın  3-də  Zaqafqaziya  Diyar  Komitəsi 
antisovet elementlərin tərksilah olunması barədə sanksiyalaşdırıl-
mış kütləvi əməliyyat barədə qərar qəbul etdi” [101]. Bu qərarın 
icrası  məqsədilə  xüsusi  “üçlüklər”  və  “beşliklər”  yaradılırdı. 
Kəndlərdən  silahları  toplamaq  üçün  yerlərə  göndərilən  bu  kom-
munist heyətləri ağsaqqallardan beş-on nəfər cəlb edərək “Qurana 
əl  basdırır,  sonra  onların  vasitəsilə  qapı-qapı  gəzərək  silahları 
yığırdı. Silah verməyənlər məhkəməyə çəkildiyi kimi, verənlər də 
qaçaq və partizanlarla, üsyançılarla əlaqədə” ittiham edilib həbsə 
alınır, yaxud da güllələnirdilər. 
     Gəncə  bölgəsində  AKP  MK-nın  katibi  Yusif  Qasımovun 
sədrliyi ilə yaranan (üzvləri Az. DSİ-nin sədri Frinovski, AKP(b) 
Gəncə  komitəsinin  katibi  Ə.  Qarayev)  “Fövqəladə  Üçlük”  bu 
sahədə  daha  da  fərqlənirdi.  Y.  Qasımov  “üçlüyünün”  rəhbərliyi 
altında  aparılan  hərbi-çekist  əməliyyatının  yekunlarına  diqqət 
yetirək: “Gəncə, Gədəbəy əməliyyatlarında ələ keçirilən 1026 nə-
fərdən-366 nəfər güllələnmiş, 316 nəfər mühakimə olunub kons-
lagerə göndərilmiş, qalanlar Qazaxıstana, İrana, Sibirə sürülmüş, 
yerli həbsxanalara salınmışdır. 
     Zəyəm  Fövqəladə  Üçlüyü  tərəfindən  366  nəfər  güllələn-
mişdir ki, onlardan 92 nəfər banditizmdə, 141 nəfər banditləri hi-
mayədə, 119 nəfər üsyanlarda iştirak etməkdə, 13 nəfər antisovet 
təbliğatda ittiham edilmişlər. 
     Həbs  olunan  və  sürgün  olunanların  sayı  316  nəfər  idi”  
[101]. Təkcə Naxçıvanın Keçili kəndində 17-si qadın olmaq üzrə 

---