“qafqaz evi “ İdeyasi mühaciRƏT ƏDƏBİyyatinda
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
63 İttihad partiyasının buraxılması haqqında aktda isə deyilirdi: “Burjua “azadlığı” çərçivəsində Müsavatla açıq müba- rizə aparan “İttihad” hesab edir ki, Qırmızı Sovet hissələrinin Azərbaycana gəlməsi müsavatçılarla mübarizədə müsbət həllini tapır. Və öz məqsədinə çatmış “İttihad” səhnədən gedir” [111, s.8]. Lakin 1920-ci ilin yazından İttihad gizli fəaliyyətə keçərək özünü güclü antisovet bir partiya kimi göstərə bildi. “Vətən ya ölüm”, “Mərkəzi İttihad”, “Quranın əmin-amanlığı” adlı üç müstəqil qrupa bölünən partiya Azərbaycanın qəzalarındakı təşki- latlarını gizli mübarizə şəraitinə keçirmiş, eyni zamanda Dağıstan və İranla əlaqələr yarada bilmişdi. XΙ ordunun Xüsusi Şöbəsinin qaldırdığı cinayət işinin materiallarına görə İttihad 1920-ci ilin axırlarında Azərbaycanda silahlı üsyan yolu ilə hakimiyyəti ələ almağa çalışırdı. Onlar Dağıstanda İmam Qotsinski və Əlixanovun başçılıq etdiyi qiyamçıların. Eləcə də Lənkəran və Zəngəzur üsyançılarının köməyi ilə qarşıya qoyulan məqsədə çatmağın mümkün olacağı qənaətində idilər. Üsyan üçün qış mövsümünün seçilməsi, daha çox suların donması və Həştərxanla rabitənin kəsilməsi üzündən bolşeviklərin Bakıya əlavə hərbi qüvvələr yeritmək imkanından məhrum olmaları ilə bağlı idi. Dağıstanda isə yerli əhali təyin olunan vaxt üsyana qalxıb Vladiqafqaz-Bakı dəmiryol xəttini kəsməyi planlaş- dırmışdı. Abşeron kəndlərində üsyan Bakıdan verilən siqnalla qalxmalı idi: “Abşeron üsyançılarının bir hissəsi Zığı... o biri hissəsi isə Bakı ətrafındakı dəmiryol məntəqələrini tutmalı idi ki, bu da Həsənovda tapılmış planda təsdiq olunur” [111, s.14]. Üsyanı “qabaqlayan” Xüsusi Şöbə, İttihadın sədri Qarabəy İsmayıl oğlu Qarabəyov da daxil olmaqla partiya rəhbərliyinin və fəallarının 155 nəfərini həbs etdi. 1921-ci il yanvarın 25-də XΙ Ordunun Xüsusi Şöbəsinin üçlüyü: XΙ Ordunun Xüsusi Şöbə rəisi Pankratov, Operativ hissə rəisi Aşukin, baş hərbi müstəntiq Qubin “Silahlı üsyan yolu ilə Azərbaycanda Sovet hakimiyyətinin devrilməsi və başda “İttihad” 64 olmaqla burjua hakimiyyəti yaratmaq məqsədini qarşıya qoyan əksinqilabi təşkilatın 155 üzvü və əməkdaşının işi üzrə aşağıdakı qərarı qəbul etdi: “1. Qarabəy İsmayıl oğlu Qarabəyov. 2. Məmməd Həsən Həsənov. 3. Cəmil bəy Ləmbəranski. 4. Əlibəy Teymur oğlu Aşurbəyov-HFK-nın Xüsusi Şöbəsinə qöndərilsin” [111, s.18]. Partiyanın Moskvanın Butırka həbsxanasına göndərilən 4 nəfər MK üzvündən başqa, yerdə qalan fəalları amnistiya hüqu- qundan məhrum edilməklə müxtəlif həbs düşərgələrinə sürüldü, bəziləri isə dilindən iltizam alındıqdan sonra müvəqqəti azadlığa buraxıldı. 1921-ci ilin əvvəllərindən başlayaraq məram və xarakterinə görə İttihada yaxın olan dini təmayüllü bir neçə partiyanın da fəaliyyəti gücləndi. Bunlardan “İslam” partiyasının fəaliyyəti daha çox nəzərə çarpırdı ki, adından da göründüyü kimi o islamçılıq təbligatı aparır, “Azərbaycan müsəlmanları üzərində Türkiyənin təsirini yaymağa çalışırdı. “İslam”in əsas rəhbərləri də türkiyəli zabitlər idi” [72, v.63]. Məramları, sosial bazaları oxşar olduğundan İttihadla İslam birləşərək yeni İttihadi İslam (İslam Birliyi) partiyası yaratdılar. Əsasən kasıb və ortabab kəndliləri öz sıralarına cəlb edən İttihadi İslam çox sürətlə böyüyürdü. 135 nəfərdən ibarət rəhbərlik heyətinə malik olan yeni birliyin “təkcə Şəmkir rayonunda 3000 nəfər üzvü var idi” [72, v.134]. Şəkidə İttihadi islam “İstiqlal İttihad” adı altında fəaliyyət göstərirdi. Lənkəranda isə demək olar ki, bütün ruhanilər bu partiyanın tutduğu mövqeyi müdafiə edirdi. Partiyanın Bakidakı rahbərləri İsfəndiyar Məmmədov, Nadir Şirinbəyov, Xan Əli Tapdıq oğlu, Miri Mir Cabbarov idi. 1921-ci il 5 may tarixli Bakı konfransında İttihadi İslam o qədər də geniş nüfuza malik olmayan “İslam Əl-Quran”la birləşib yeni ad-“Milləti İslam” adını qəbul etdi [72, v.135]. 65 AKP Mk-nın informasiya bülleteninin [72, v.63] məlu- matına görə əsas şüarları-“Din üçün ölümə hazır ol!”, “Ya ölüm, ya vətən!” olan Milləti İslamın nəzdində terrorçu qrup da fəaliyyət göstərirdi. Bu qrup Miri Mir Cabbarovun rəhbərliyi ilə Yevlaxda Ə. Qarayevə, Gəncədə Həmid Sultanova və Gəncə Siyasi Bürosunun rəisi İbrahim Əliyevə sui-qəsd planlaşdırmışdı. 1921-ci ilin əvvəllərində Gəncədə təşkilatçılarının əksə- riyyəti türkiyəli zabitlər olan “Günəş-Qafqaz” partiyası da yaranıb fəaliyyətə başlamışdı. Rəhbərliyinə Cabbar Qoşqarov, Abbas bəy Usubbəyov (Nəsibbəy Yusifbəylinin qardaşı oğlu) və Seyidəli İsrafilverdiyevin daxil olduğu bu partiyanın nəzdində güclü hərbi mərkəz formalaşdırılmışdı. Azərbaycanın Qərbində öz fəaliyyətini daha da güclən- dirmək məqsədilə Milləti İslam “Günəş-Qafqaz” la birləşmək qərarına gəldi. 1921-ci il iyunun 3-də bu iki partiya Gəncə toplan- tısında birləşmə qərarı qəbul etdikdən sonra “Azərbaycan Milli Müdafiə İslam Firqəsi” (AMMİF) adlanmağa başladı. AMMİF-ə yeni sədr Cabbar Qoşqarov, sədr müavini Əli Səmədov, katib Abbas bəy Usubbəyov seçildi və partiyanın 21 nəfərdən ibarət MK tərkibi formalaşdırıldı. Bundan əlavə Xosrov Əfəndiyevin rəhbərlik etdiyi hərbi şöbə (köməkçi İsfəndiyar Məmmədov idi), Seyidəli İsrafilverdiyevin rəhbərlik etdiyi təbligat-təşkilat şöbəsi yaradıldı, Xəlil Şakirov, Tahir Quliyev isə Türkiyə ilə əlaqəçilər təyin edildi. Türkiyədən xeyli zabitin cəmləşdiyi AMMİF-i əslində hərbi təşkilat hesab etmək olar. Az. ÇK (FK) belə hesab edirdi ki, qarşısına silahlı üsyanla sovet hakimiyyətini yıxmaq məqsədi qoyan bu partiyanın hər bir üzvü həlledici məqamda özləri ilə ən azı on nəfəri hərəkata qoş- mağa qabil idi. Buna görə də Az. ÇK (FK) önləyici tədbirlər gör- mək üçün yerlərə xüsusi dəstlər göndərdi. Aparılan əməliyyatlar nəticəsində 1921-ci ilin iyununda AMMİF-in rəhbərlik də daxil olmaqla 230 nəfər fəal üzvü həbs edildi [73, v.311]. Həbs edilənlərdən 22 nəfəri güllələndi (əsasən rəhbərlik), 61 nəfər 5 il Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|