“qafqaz evi “ İdeyasi mühaciRƏT ƏDƏBİyyatinda

 
 
94 
hökümətində Fransa səfiri) və Mandelştam (cabiq Türkiyə səfiri), 
Fransa tərəfini sabiq ali komissar Şevalye və Sarbon Universiteti 
hüquq fakültəsinin rektoru, prof. Verno təmsil edirdi. 
     Vernonun sədrliyi ilə keçən bu yığıncaqda ilk çıxış edən Ə. 
M. Topçubaşov oldu. O, əvvəllər də Qafqaz Konfederasiyasının 
qatı  tərəfdarlarından  birinin  Azərbaycan  olduğunu  göstərərək, 
Türkiyənin  də  bu  ideyaya  müsbət  münasibətini  vurğuladı. 
Çıxışının  sonunda  Ə.  M.  Topçubaşov  müttəfiqləri  (Türkiyəni 
parçalamaq mövqeyinin tərəfdarı olan İngiltərə, Fransa, Yunanıs-
tan  nəzərdə  tutulur)  Türkiyənin  hüquqlarını  tanımağa  və  Şərqdə 
əmin-amanlığın qarantı olan bu dövlətə yardım etməyə çağıraraq, 
yığıncaq  iştirakçılarını  inandırmağa  çalışdı  ki,  “Türk  bolşevik 
razılaşması qısamüddətlidir, çünki bolşevik ideyaları İslam əxlaqı 
və ənənələri ilə bir-birlərini inkar edir” [48, v.24-25]. 
     Ə.  M.  Topçubaşovun  Türkiyəni  müdafiə  etməsi  və  müt-
təfiqlərə tutduğu iradlar Şevalyenin xoşuna gəlmədi. O, çıxışında 
mədəniyyət  baxımından  Ermənistan  və  Gürcüstanın  inkişafını 
xüsusi  qeyd  edərək  “müttəfiqlərin  də  qəddar  düşməni”  olan 
Türkiyə  kimi  əjdahanın  qonşuluğunda  bu  respublikaların  hələ 
mövcudluğuna təəcubləndiyini gizlətmədi. Şevalye “Qeqeçkoriyə 
də  Topçubaşova  cavab  vermək  təklif  etdisə,  Qeqeçkori  bu  tək-
lifdən boyun qaçırdı”. Lakin A. Aqoranyan söz alıb 1918-ci ildən 
müstəqilliklərinə  çalışan  Qafqaz  respublikalarına  Türkiyənin, 
1920-ci ildən isə Rusiyanın imperialist dövlət kimi ayaq basdığını 
göstərdi. 
Rusiyanın 
imperializmdə 
və 
işğalçılıqda 
suçlandırılmasından  qəzəblənən  Maklakov  erməniləri  tənbeh 
edərək,  onlara  Rusiyanın  “tarixi  atalıq  qayğısını”  xatırlatdı. 
Çıxışının  sonunda  isə  hədələyici  bir  tonda  “Rusiya  sabah  yenə 
ayağa qalxacaq!” deyərək yığıncaqda əsəbi ovqat yaratdı. 
     Sabaxtaraşvilinin-“Gürcüstanın 100 il bundan əvvəlki mü-
qaviləyə görə öz müqəddəratını təyin etməyə haqlı olduğu” fikrinə 
isə  Maklakov,  “Rusiyanın  razılığı  əsasında”  replikası  ilə  cavab 
verdi  və  bununla  da  yığıncaq  heç  bir  razılıq  əldə  olunmadan 
dağıldı [48, v.25]. 

---

 
 
95 
     Gürcüstanda,  Türkiyədə,  İranda,  Fransada  mühacirləri-
mizin  1920-1922-ci  illərdə  gərgin  fəaliyyətinə  baxmayaraq,  ilk 
siyasi təşkilat 1923-cü ildə M. Ə. Rəsulzadənin Türkiyəyə gəlməsi 
ilə  yarandı.  (İ.  Əbilovun  Azərbaycan  SSR  Xarici  İşlər  Komis-
sarlığına  göndərdiyi  yuxarıda  adı  çəkilən  məlumatında  “bizim 
Paris  təşkilatı”  ifadəsi  Paris  sülh  heyətinə  işarədir).  Azər-
baycandakı  gizli  Müsavatın  MK  üzvlərindən  biri  Ə.  V.  Məm-
mədzadənin yazdığına görə: “1922 sənəsində parti başqanı M. Ə. 
Rəsulzadə Moskvadan Petroqrad yolu ilə Finlandiyaya, arxasınca 
Kazımzadə  Abbas  bəy  və  Məmməd  Əli  Rəsulzadə  də  Bakıdan 
İrana qaçırılmışlar” [352, N-282, 1991]. 
     Finlandiyadan 1922-ci ildə Türkiyəyə gələn M. Ə. Rəsul-
zadə İstanbulda, Gürcüstan sovetləşən ərəfədə oradan da qaçmağa 
məcbur olan müsavatçı mühacirlərlə Müsavat Partiyasının Xarici 
Ölkələr Bürosunu qurdu. 
     Xarici Büro bütöv partiyanın fəaliyyətinə rəhbərlik edən bir 
orqan  idi  və  yarandığı  vaxtdan  etibarən  Azərbaycandakı  gizli 
Müsavat təşkilatı ilə əlaqəyə girmişdi. 
     Büronun MK-sı nisbətən geniş tərkibə malik olduğundan, 
əsas məsələlər partiyanın Başqanı M. Ə. Rəsulzadənin rəhbərlik 
etdiyi üçlüyün-Rəyasət Heyətinin qərarı ilə həll edilirdi. Bu üçlüyə 
Başqandan  əlavə  iki  nəfər-Xəlil  Xasməmmədov  və  Məmməd 
Sadıx Axundzadə də daxil idi. 
      Azərbaycandakı  gizli  Müsavat  MK-sının  tərkibini  ancaq 
üçlüyün  üzvləri  bilirdi,  gizli  Müsavat  MK-sı  da  öz  növbəsində 
üçlüyün göstərişləri və qərarları ilə hərəkətə edirdi. 
      “Azərbaycan  haqqında  ayda  bir  dəfə  Partiyanın  Başqanı 
məruzə  edirdi.  Bu  məruzələr  ümumi  məlumat  xarakterli  oldu-
ğundan mübahisələr doğurmurdu. 
     Xarici Büro konspirasiya məqsədi ilə büro üzvlərinin bir-
birlərindən  Azərbaycandakı  gizli  təşkilatlar  haqqında  heç  nə 
soruşmaması qərarı çıxarmışdı” [80, v.36]. 

---

 
 
96 
      Azərbaycanla əlaqə səlahiyyəti 1922-23-cü illərdə bir neçə 
dəfə Zaqafqaziyada olan M. S. Axundzadəyə verilmişdi. O, əldə 
etdiyi məlumatları ancaq Başqana çatdıra bilərdi. 
     Xarici  Büronun digər fəalları-M. Vəkilli, Ş. Rüstəmbəyli, 
A. Kazımzadə, Məşədi Əli Rəfiyev, İsmayıl Nəzərəlizadə, Həsən 
Fəttahov,  Əlibəy  Əsədullayev,  Əmir  Xan  Xoyski,  Səlim 
Ağasıbəyov, Əli Cəbiyev, Nadir Şirinbəyov, Həmdi Qaracazadə, 
Mirzə Hacızadə, Kamal Qənizadə və b. idi. 
     Maliyə komissiyasına əvvəlcə M. Ə. Rəsulzadə özü, sonra 
isə Təbrizdən  gələn M.  Ə. Rəfiyev rəhbərlik edirdi. 1925-ci  ilin 
dekabrından  komissiyaya  Ş.  Rüstəmbəylinin  rəhbərlik  etməsi 
qərara alındı. 
     Maliyə  komissiyasından  başqa  Xarici  Büroda  M.  S. 
Axundzadənin  rəhbərliyi  altında  mədəniyyət  komitələri  yaradıl-
mışdı. 
    Ι. Türkiyədə: 
     a)  Trapezund  Komitəsi-Səməd  Muradov,  Nəsrulla  Aşur-
bəyov, Nağı Şeyxzamanlı; 
     b)  Qars  Komitəsi-Məmməd  Əli  Əfəndizadə,  Yasin  Və-
kilov; 
     v)  Smirna  Komitəsi-doktor  Əfəndiyev  (Azərbaycanın 
Batumdakı sabiq konsulu) və b. 
    ΙΙ. İranda: 
     a)  Tehran  Komitəsi-doktor  Cəfər  Cəfərov,  Məmməd  Əli 
Rəsulzadə,  Ruslan  Şərifov  (Tehran  Komitəsinə  Rəşt  və  Ənzəli 
komitələri daxil idi. Təəssüf ki, Ənzəli Komitəsinin üzvləri barədə 
məlumata təsadüf etmədik); 
     b) Rəşt Komitəsi-Axundov (sədr), Hacı Axundzadə; 
     v) Təbriz Komitəsi-Teymur bəy Məlik Aslanov (sədr), Ağa 
Zeynal Məmmədov, Məmməd Sadıx Quliyev (Xülusi) və b. 
     Təbriz Komitəsinə  Ərdəbil və  Astara təşkilatları daxil idi 
[140, N-1(5), 1993]. 
     İstanbuldan  maliyyələşən  M.  S.  Quliyev  Xarici  Büronun 
qərarı  ilə  Təbrizə  Ərdəbildən  göndərilmişdi.  Ona  Mirzə  Bala 

---