Qafqaz sorunu
Yüklə 396,2 Kb. Pdf görüntüsü
|
46 ları yenidən uyğulamaq istədi. Gənc türklər ağalığa «uluslara eşitlik», başqa sözlə bütün yurddaĢların dinindən,
Ancaq Osmanlı İmperiyasının üncə xristian uluslarını çulğamış özünübəlirləmə tarixi sürəci tək bu çağırışla qurtarmadı. O, Balkan savaşı adı altında, Türkiyənin demək olar bütün xristian bölgələrini itirməsilə bitdi. Bu yaşananlar «İttihad və Tərəqqi» (Birlik – Yüksəliş) partiyasının «Osmanlı qanadı»nı öldürüb, ondakı islamçı axını gücləndirdi. 1
alovlandığı aydınlaşdı. Albaniyadakı ayaqlanma, ərəb aydınlarının ulusalçı axınları, eləcə də başqa çıxışlar Gənc türklərin panislamizm ideologiyasının gerçəkliyinə umudlarını kəsinliklə qırdı. Dünya savaşı da bunu aydın göstərdi. Ərəb bölgələri İstanbula qarşı ayaqlandılar, İngiltərənin Hin- distandan olan müsəlman döyüşçüləri Dardaneli – müsəl- manların xəlifəsinin qutsal kəndindəki boğazı gülləyə tuturdu. Bu ağır sınaq çağında türkçülük ideologiyası siyasi sistem kimi önə çıxmağa başlayır. Ancaq uyqar düşüncə biçimi olan türkçülüyün son onillərin savaş çağında yarandığını düşünmək yanlış olardı. Yox, o, birdən yaranmamışdır! Türkçülük türk aydınlarında özünü çoxdan göstərirdi. Yusif bəy Akçura oğlunun doğruladığına görə bu ovqat «tənzimat» dönəminin görkəmli şairləri Şinasilə Ziya paşada belə vardı. XIX yüzilin ortalarında yaşamış Vefiq paşa Osmanlı dilinin sözlüyünü yazıb, bu dilin köklərinin Türküstandakı dillərlə birliyini göstərmişdir.
1 «İttihad və Tərəqqi» içində üç ayrı, özgür ideoloji sistemli osmanlıçı, islamçı, türkçü fraksiya olan siyasi toplum idi. 47 Biz ulusal ovqatın sonralar tarix-ədəbiyat alanındakı araşdırmalara keçdiyini görürük. Yeri gəlmişkən, bilənlər bu olayın türk toplumunun düşünən, tanınmış bölümünün hansı yollasa eşitdiyi, Batıdakı ulusal amacların yayğın olub özgürlük ideyalarının yayıldığı tarixi ana uyğunluğunu deyirlər. Bu ideyalar özü ilə ulusal ayaqlanmalara qatılmış, Türki- yədə sığınacaq tapan bir sıra sığınmaçıları da özü ilə gətirirdi. Sonralar Jəlaləddin Mustafa paşa müsəlman adını almış polşalı sığınmaçı Konstantin Bocetski bu baxımdan dəyərli iz qoymuşdur. Akçura bəy «Türkçülüyün tarixi» 1 adlı «Özət»ində onun «Les Turcs anciens et modernes» [Türklərin çağdaş tarixi] kitabının adını çəkir. Mustafa paşa bu kitabında Avropa ilə türk ellərinin bir irqdən olub, Qərb uyqarlığının «Turan-arilər»in ağlının yaratdığı ürün olduğunu deyən «Tauro-Ariennisma» baxışını gəlişdirir. Başqa sözlə Avropa uyqarlığının yaradıcısı eləcə də turanlılardır. Turanlıların bir bölümü islama keçib semit uyqarlığı ilə qovuşdu. Batı uyqarlığını alan türklər isə bununla elə bil keçmişlərini qaytarırlar. Akçura bəy Jəlaləddin paşanın çox elmi olmasalar da onun açıqladığı sualla bağlı çox dəyərli baxışlar söylədiyini deyir. Bu kitabda ilkin olaraq türk ulusun böyüklüyü, gücü, onun dünya tarixindəki yeri, türk dilinin dolğunluğu, özgə sözlərsiz yaşaya biləcəyi, Asiya ilə Avropanın çox yerində yayılmış bu dilin dəyəri gözə çarpdırılmışdır. Kitabda imperiyanın xristian uluslarını türk ulusu ilə kültürlə, dillə bağlamağın gərəkliyi söylənmişdir.
1 «Türk ili», s. 304. 48 Türk aydınlarının ulusal düşüncəsinin aydınlaşmasında genəlliklə, türkiyəlilərinsə özəlliklə Avropa, eləcə də rus doğu- çu-türkoloqlarının o çağadək kökləşmiş baxışların tərsinə, türklərin yeni soylarının anıtları ilə öyünməyə baĢladığı əs- ki türk kültürünün olduğunu deyən elmi tapıntılarının çox böyük etkisi olmuşdur. German Vamberinin Orta Asiya gəzisi, Fon Le Koxun ideal tapıntısı, Leon Kaxonun türk ulusunun tarixindən danışan tanınmış kitabı, Vasili Radlovun türk dilləri sözlüyü, Vasili Bartoldun [Avropa, eləcə də Rusiyanın türk tarixi, türk dili, türk uyqarlığı ilə bağlı böyük işlər görmüş doğuçu alimləri] Türküstan tarixilə bağlı elmi araşdırmaları, eləcə də başqa doğuçu türkoloqların tapıntıları bu, ya başqa biçimdə türk aydınlarına çatır, onları duyğulandırırdı. Türk ulusal özünüanlama düşüncəsinin başlıca dirəyi isə sözsüz, bu gün dünyanın qabaqcıl gerçəklərindən birinə çevrilmiş ulusal ideologiyanın elliklə gəlişməsi olmuşdur.
Rusiya İmperiyasının müsəlman uluslarının ulusal türk düşüncəsinin çoxdan, ilk türk dramaturqu, azərbaycanlı Mirzə Fətəli Axundzadənin 1850-ci ildə ölməz komediyalarını aydın el dilində yazması ilə başlandığına quşqu yoxdur. 1875-ci ildə Azərbaycanın başqa bir oğlu – Həsən bəy Zərdabi Bakıda «Əkinçi» qəzetini çap etdirir. İki il sonra isə ünlü İsmayıl bəy Qaspıralı Baxçasarayda (Krımda) ulus okullarının yenidən qurulmasını, oxutmanın doğma türk dilində olmasını amaclayan dəyərli «Tərcüman»ını yayımlamağa başlayır. O çağadək oxutma ərəb, ya da fars dilində idi. Biz Balkan savaşı ilə dünya savaşı çağının türk ulusal Yüklə 396,2 Kb. Dostları ilə paylaş:
|