Qafqaz sorunu
Yüklə 396,2 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- «Ulus birliyinin fəlsəfəsi»
- Bütün müsəlman ulusları
- Bütün gəliĢmələrin mayası, ulusal bağımsızlığın özülü anlaĢılmıĢ «Mən» olduğunudan, bütün müsəlman
43 panislamizm ideologiyasını doğurmuş erkən ulusalçılığın dinçi huyu bununla bağlıdır. Panislamizm bir ara, demək olar, bütün müsəlman türk ellərini ilhamlandırırdı. Türk ellərinin toplumsal-siyasi axının- da islam dini baxışı bir ara çox önəmli olmuşdur. İslam bilgin- lərinin çoxu müsəlman dünyasını son çöküşdən dinin köklü doqmalarına qayıtmaqla, o biri yandan da müsəlmanların siyasi birləşməsilə qorumağı düşünürdülər. Ancaq islamçılıq ideologiyasının bu dini-siyasi ikiüzlüyü sonralar panislamizmdə iki axının ayrılmasının başlanğıcı oldu. Bir axın dış güclərlə savaşan, ancaq o gücləri andıran hər bir yeniləşməyə qarşı çıxıb, hər hansı bir avropaçılığa savaş deyən ortodoksal-tutucu axındır. Yenidənqurucu, ikinci axın isə Avropa saldırısı ilə siyasi savaşmaqla ideologiya alanında çağın liberalizmini şəriətə u- yğun uyğulamaq istəyirdi. Panislamizmdəki liberal-yenidənqurucu axın sonrakı gəlişməsilə müsəlman aydınlarında ulusal-kültürçü dünyagö- rüşünün yaranması üçün gərəkən özülü yaradırdı. Bax, örnək kimi panislamizmin liberal-yenidənqurucu dü- şərgəsindən görkəmli bilgin Jəmaləddin Əfqani 1 müsəlman- ların ulusal düşüncəsini oyatmağın gərəkliyini birinci göstərir.
1 Əfqani XIX yüzilin ortalarında yaşamış, islam dünyasının ən böyük devrimçisi, panislamizmin quramaçısı olmuşdur. Yüksək oxuma görən şeyx Qahirənin tanınmış Camiül-Əzhar Universitetinin professoru olmuşdur. Ərəbi paşa ayaqlanmasının başçılarından biri Şeyx Məhəmməd Əbduh onun yetirməsi idi. Əfqani Londonda İngiltərə imperializminə qarşı yönəlmiş, panislamçı curnal yayımlayırdı. Sonralar ingilislərin izləməsindən qurtulmaq istəyilə Parisə gəlir, oradan Sankt-Peterburqa gedib Katkovun başçılığındakı slavyanofillərlə Hindistanda oyanış törətmək çalışmalarına başlayır. Ancaq o, tezliklə bu istəklərindən uzaqlaşıb Rusiyadan gedir. Əfqani bütün müsəlman dünyasını gəzmişdir. Onun ideyaları müsəlman ölkələrinin liberal axınlarını çox etkiləmişdir. Qacarlarla Osmanlıların sarayları onu güclü şəxsiyət sayırdı.
44 O, «Ulus birliyinin fəlsəfəsi» adlı yazıda «Ulusundan qıraqda xoĢbəxtlik yoxdur. Qohumluq dilsiz düĢünüləməz. Dil isə toplumun bütün qatlarınının anlaĢma nədəni ol- mazsa, özünün sosial görəvini yerinə yetirəməz» baxışını doğrulayır. Jəmaləddin Əfqaniyə görə, dinlə dil toplumu birləşdirən iki köklü başlanğıcdır. Ancaq dilin birləşdirici başlanğıctək də- yəri dininkindən çox gərəklidir. Əfqani açıqlayır: «Biz, dilin
Jəmaləddin Əfqani deyir: «Bütün müsəlman ulusları öz- gür, bağımsız, uyqar yaşamaq üçün uluslarını anlamalıdır-
Panislamizmin bu quramaçısının Doğunun müsəlman uluslarının özlərini anlamağının devrimçi dəyərini kəsinliklə göstərilməsi türk ulusal dünyagörüşünün ideoloqu, aşağıda geniş danışacağımız, mərhum Ziya bəydə aydınlanaraq bütünlüklə panislamizm ideologiyasına qarşı çevrildi. Onun «Türkçülüyün əsasları» kitabından aldığımız sözləri belədir: «…Bir ara panislamizm ideologiyasının müsəlman uluslarını özgürlüyə qovuşdurub, ölkələrini özgələrin əli altında olmaq- dan qurtaracağı düşünülürdü. Yaşananlar isə panislamizmin bir yandan aşırı dini-klerikal-geriçi axın doğurub, o biri yandan da müsəlman dünyasında ulusal ideologiyanın yaranmasını əngəlləyərək, bu ulusların ulusal özünüanlamasını,
ğa çalışmaq isə bu ulusların bağımsız ağalıq yaratmasının qarşısını almağa çalışmaqdır. Dini-klerikal düşüncəyə gəlincə isə o, bütün çağlarda toplumu geri çəkir! 45 Bütün gəliĢmələrin mayası, ulusal bağımsızlığın özülü anlaĢılmıĢ «Mən» olduğunudan, bütün müsəlman ölkələrində ulusal özünüanlamanın güclənməsinə çalıĢılmalıdır!». *** XIX yüzilin birinci yarasında Türkiyənin dövlət adamları böyük dış dövlətlərin Osmanlı İmperiyasının iç işlərinə qa- rışmasından qorunmaq, bununla da imperiyanın dağılmasının qarşısını almaq üçün ölkənin siyasi yönətim quruluşunu yeniləşdirib, din ayrılığı qoymadan bütün insanların hüquqlarını eşitlədilər. Bu yenidənqurmanın (tənzimat) özəyi Sultan Əbdüləzizin Gülhanə Xətt-i Hümayunu [Ulu Gülhanə Yolu] adlı uca buyuruğunda açıqlandı. Tənzimatın yaradıcıları bu liberalizmlə imperiyanın xris- tian uluslarının istəklərini bir az ödəmək, onları türk döv- lətçiliyilə barışdırmaq istəyirdilər. Ancaq Doğu Avropanın bütün uluslarını dərindən çulğamış 1848-ci il devriminin ideyaları ilə alovlanmış, arxalarında Avropanın ayrı-ayrı dövlətləri, daha çox da Rusiya İmperiyası duran xristian ulusları «Xətt»lə keçinə bilməzdilər. «Tənzimat» özünü doğrultmadı. O, xristian uluslarının ortadanqaçma istəklərini azaldamadı. Onlar başdan-başa ulusalçı axınlara qapılmışdılar. İmperiyanın bütün uluslarının padşahın ağalığı altında birləşməsi – «Osmanlıçılıq» gerçəyinin dağılması özlüyündə
arxasında Sultan Əbdülhəmid dururdu. Əbdülhəmidin anayasanı pozmasının qarşısını almaq çağırışı ilə başlayan Gənc türklər devrimi «tənzimat»da olan- Yüklə 396,2 Kb. Dostları ilə paylaş:
|