Qafqaz universiteti NƏŞRİ baki 2013
Yüklə 2,64 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Y - (1/1 – c) I
- Şəkil 1. Dövlət xərclərindəki artımın ÜDM-də yaratdığı artım
- Şəkil 2. Dövlət xərclərindəki azalmanın ÜDM-də yaratdığı effekt
- 4.3.2. TRANSFER XƏRCLƏRİNİN TƏSİRLƏRİ
Dövlät Maliyyäsi 53 resurslarına və ya istehsal resurslarının istifadə edildiyi məhsullara tələbi artırdı- ğından, tam işsizlik halında özəl sektor mal və xidmət birləşmələrinə təsir edə bilə- cəyi kimi, özəl sektorun yerinə keçərək onun kənarlaşdırılmasına (crowding-out) da səbəb ola bilər. Dövlət xərclərində istehsal resursları yerinə məhsul tələbi olarsa, özəl sektor istehsal fəaliyyətlərini bu tələb yönündə reallaşdıraraq mal və xidmət istehsalı miqdarının yönünü dəyişdirəcəkdir. Lakin dövlət xərclərində tam işsizlik halında istehsal resursları tələbi varsa, özəl sektor tərəfindən işlədilən istehsal resursları dövlət tərəfindən istifadə olunacağından, dövlət sektoru özəl sektorun yerini alacaqdır. Beləliklə, özəl sektorun istehsal miqdarında bir azalma olarkən döv- lətin istehsal etdiyi mal və xidmət istehsalında bir artım olacaqdır. Dövlət xərclərindəki bu artım əskik işsizlik vəziyyətində reallaşdığında, istifa- də edilməyən istehsal resurslarının istifadə edilməsinə səbəb olacaqdır. Bu yeni məşğulluq hadisəsi istifadə edilə bilən gəlir səviyyəsini artırmağın yanında istehlak- investisiya-milli gəlirdə olan artımların reallaşmasına səbəb olmaqdadır. Beləliklə, başlanğıcdakı dövlət xərclərinə görə milli gəlirdə daha yüksək artımlar reallaşmaq- dadır. Bu hadisəyə “multiplikasiya” mexanizmi deyilir. Yəni dövlət xərclərindəki artım nəticəsində milli gəlirin bu xərclərin neçə qat artacağını göstərən əmsala dövlət xərcləri vuruğu deyilməkdədir. Bu deyim: Y - (1/1 – c) I şəklində formula salına bilər. Burda, Y Milli gəliri, c marginal istehlak meylini, I- də avtonom dövlət xərclərini göstərir. Burdan da belə çıxır ki, avtonom dövlət xərclərindəki bir müxtəliflik ( ΔI), milli gəlirdə (ΔY) vuruq əmsalı (1/1-c) qədər bir artım ( ΔY- (1/1-c) ΔI) təşkil edəcəkdir. Dövlət xərclərindəki bu xüsusiyyətə görə əgər ölkə iqtisadiyyatını real xalis olmayan ümumdaxili məhsulu ilə potensial xalis olmayan ümumdaxili məhsulu arasında bir fərqlilik varsa, dövlət xərclərindəki artım və ya azalma bu fərqlilik aradan qaldırıla bilər. Belə ki, şəkil 2-də görüləcəyi kimi, əgər real xalis olmayan ümumdaxili məhsul potensial xalis olmayan ümum- daxili məhsulun altında hərəkət edirsə, avtonom dövlət xərclərindəki bir artım, məcmu tələb mailini sağa tərəf hərəkət etdirərək real olmayan ümumdaxili məhsulu potensial olmayan ümumdaxili məhsula yaxınlaşdırır. Əgər real olmayan ümum- daxili məhsul potensial olmayan ümumdaxili məhsulun üzərində isə bu dəfə avto- nom dövlət xərclərindəki azalma, məcmu tələb mailini sola tərəf hərəkət etdirərək şəkil 3-də görüləcəyi kimi real olmayan ümumdaxili məhsulu potensial olmayan ümumdaxili məhsul səviyyəsinə gətirəcəkdir. Prof. Dr. Cihan Bulut, Elçin Süleymanov 54 İnflyasiya Potensial ÜDM PA Real ÜDM Dövlət xərcləri ilə artan tələb Əvvəlki tələb malı 0 Real ÜDM Şəkil 1. Dövlət xərclərindəki artımın ÜDM-də yaratdığı artım İnflyasiya Potensial ÜDM Real ÜDM PA Əvvəlki tələb maili Dövlət xərclərindəki azalma ilə düşən tələb 0 Real ÜDM Şəkil 2. Dövlət xərclərindəki azalmanın ÜDM-də yaratdığı effekt Con Maynard Keynes “Məşğulluq, faiz və pulun ümumi nəzəriyyəsi”ndə döv- lət xərclərinin bu təsirindən ötrü əksik işsizlik şəraitində, iqtisadiyyatı tam işsizlik səviyyəsinə çıxaracaq olan tələb artımını təmin etmək üçün dövlət xərclərinin artı- rılmasının lazım olduğunu müdafiə etmişdir. Bu nəzəriyyə tətbiqdə geniş tərəf- Dövlät Maliyyäsi 55 darlar tapmış, dövlətlərin iqtisadiyyatlarında dövlətin payı və iqtisadi təsirləri artım dövrünə girmişdir. 4.3.2. TRANSFER XƏRCLƏRİNİN TƏSİRLƏRİ Transfer xərcləri, dövlətin fərdlərə və şirkətlərə qarşılıqsız olaraq reallaşdırdığı xərclərdir. İctimai təhlükəsizlik xərcləri, rifah xərcləri, işsizlik təzminatları, təqaüd- çü maaşları və dövlət borc faiz ödəmələri kimi dövlətin heç bir istehsal amili alma- dan etdiyi xərclər bu qrupa girməkdədir. Transfer xərcləri, bu xərclərdən yararla- nanların gəlir səviyyəsinə bağlı olub-olmamağına görə “ictimai təhlükəsizlik trans- ferləri” və “yoxsul insanların alım gücünü dəstəkləyici transfer xərcləri” olaraq təsnif edilə bilər. İctimai təhlükəsizlik transferləri: səhiyyə xərcləri, işsizlik sığortaları kimi mü- əyyən şərtlər altındakı insanlara edilən xərclərdir. Bu xərclər 1975-ci ildən 1990-cı illərə kimi bütün ölkələrdə ÜDM-nin bir payı olaraq 1.5%-dən (ABŞ) 6%-ə (Fransa) qədər artım göstərmişdir. (Artımın ümumi ortalaması %3.5-dir). Dövlətin etdiyi digər xərclərdən müdafiə və investisiya xərclərində bir azalma nəzərə çarparkən borc faiz ödəmələri və ictimai təhlükəsizlik xərclərində bir artım görünməkdədir. “Yoxsul insanların alım gücünü dəstəkləyici transfer xərcləri” alıcıların gəlir səviyyəsinə bağlı olub bu səviyyəni düzəltmə cəhdlərindəndir. Bu xərclər hər öl- kədə fərqli xərcləmə qrupları şəklində ortaya çıxmaqdadır. Məsələn, ABŞ-da bu cür xərclər AFDC (Aid to Families with Dependent Children), Medicaid, SSI (Supplemental Security Income), Head Start və Housing Assistance Programs şəklində altı qrupa ayrılır. Azərbaycanda transfer xərclərə ümumi olaraq baxıldığında, belə bir təsnifat verilə bilər. - İqtisadi və maliyyə transfer xərcləri, - Sosial transfer xərcləri, - Borc faiz ödəmələri, - Digər transfer xərcləri. Transfer xərcləri, real xərclərin əksinə olaraq, dövlətin hər hansı bir istehsal amilini almadan reallaşdırdığı xərclər olduğundan ölkədaxili istehsal tutumu üzə- rində birbaşa bir təsirə sahib deyildir. Məsələn, dövlət tərəfindən təqaüdçülərə edi- lən ödəmələrlə ölkədaxili məhsulun dövlət və özəl sektor arasında yenidən payla- nılması nəzərdə tutulmur. Lakin transfer xərcləri gəlir bölgüsünə təsir etdiyindən, nəticədə iqtisadiyyatdakı mənbə bölgüsü təsiri altında qalmaqdadır. Çünki dövlətin işçi və işə qəbul edənlərdən yığmış olduğu sosial təhlükəsizlik vergiləri təqaüd- çülərə ödənildiyindən, istehlak qəlibləri dəyişməkdə, istehsalçılar gənc işçilərə görə Yüklə 2,64 Mb. Dostları ilə paylaş:
|