Qaraqalpaq indd
Yüklə 8,16 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Nizami Tağısoy Qaraqalpaq ədəbiyyatı
Nizami Tağısoy Qaraqalpaq ədəbiyyatı 402 403 arasında yakından benzerlikler bulunmaktadır. Azerbaycan, Anadolu, Türkmen, Noğay, Özbek, Kazak, Gagavuz, Kumuk Türklerinde olduğu gibi Karakalpaklarda âşık (ozan) atışması bir tür olarak yaygındır. Karakalpakların törensel şiirleri kendi içerisinde bir özgünlük barındırmakla birlikte, Azerbaycan ve diğer Türk halklarının bu türdeki örneklerine dikkat çekici benzerlikler de barındırmaktadır. Karakalpaklar nüfuslarının az olmasına rağmen 50 kadar kahramanlık ve lirik-romantik aşk destanları meydana getirmişler. Bunların arasında “Alpamıs”, “Kurbanbey”, “Koblan”, “Bozoğlan”, “Kırk Kız”, “Yer Şora”, “Yer Ziuar”, “Maspatşa”, “Şehriyar”, “Garip Âşık”, “Yusuf- Ahmet”Karakalpak folkloru ve edebiyatı açısından oldukça önemlidir. Karakalpak folkloru ve şifahi edebiyatı sonraları yazılı edebiyatın teşekkül etmesinde önemli rol oynamakla birlikte etkinliğini her zaman muhafaza ederek halkın milli kültürünün temelini teşkil etmeye devam etmiştir. Karakalpak folkloru zengin ve çeşitlidir. Onun bu zenginliği ve çeşitliliği bir bakıma yazılı edebiyatın nispeten az olmasını telafi etmektedir. Aynı zamanda Karakalpaklarda diğer Türk halkları ile birlikte “Orhun Yazıtları”, “Divan-ı Lügat-it Türk”, “Kutadgu Bilik”, “Divan-ı Hikmet”, “Atabetü’l- Hakayık”,“Kodeks Kumanikus”, “Oğuzname”gibi eserlerin varisleri olarak kabul edilmektedirler. Karakalpakların erken dönemlere ait olan sanatsal-edebi hayatının numuneleri günümüze pek ulaşmamıştır. Bu yüzden de 14. yüzyıldan öncesinin halk edebiyatı yaratıcıların adlarını bilmiyoruz.Uzun yüzyıllar boyu yazılı edebiyatları olmayan Karakalpaklarda folklor ve şifahi edebiyat aslında halkın hem töresi olmuş hem de onun bedii yaratıcılığının gelişimine hizmet etmiştir. Karakalpak folklorunun ve şifahi edebiyatının çok zengin ve çeşitli olması da ancak böyle izah edilebilir. *** Karakalpak edebiyatında kişisel yaratıcılık örnekleri ancak 18. yüzyılın ortalarında görülmeye başlamıştır. Bu dönem edebiyatının tanınmış temsilcisi Jien Jırau olmuştur. Karakalpaklarda âşıklara “jırau” denilir.Karakalpaklarda jırauların geçmişi 13-14. yüzyıllara Nogaylara dayanmaktadır. Jırau melodileri halkın sanat ve müzik hazinesi gibi değerlendirilmektedir. Kopuz jıraunun müzik aleti olarak kendine özgü tonu ile dünya TürkologlarındanV.Jirmunski, Elda Laude Sirjautes, Lorens, İ.P.Pikken, K.Rayxl, M.Ergün, T.Mirze ve F.Karamatlı’nın gibi isimlerin dikkatini çekmiştir. Onlar Karakalpak jıraularının ifa yöntemine ve üslubuna derin bir bakış getirmişler, jıraulığı destan söyleyiciliğininen eski türlerinden biri olarak nitelendirmişlerdir. Jıraular Karakalpakistan’da özel nüfuz sahibidirler. Halk Jien, Şankay, Jiemurad, Nurabılla, Yerpolad, Gurbanbey, Töre, Ataniyaz, Oğuz, Giyas, Cümebey, Şahmurad, İyilik, Kaipnezer gibi jırauların isimlerini daima büyük sevgi ve saygı ile kalbinde taşımaktadır.Ayrıca baksılar da tıpkı jıraular gibi Karakalpak toplumunda büyük nüfuza sahiptir. Geribniyaz, Akımbet, Kutım, Musa, Cuman, Eşbay, Beyniyaz, Esan, Karacan, Çipura, büyük şair Berdağın kızı Hürliman baksı yaratıcılığının gelişmesine katkıda vermiş sanatkârlardandır. Dediğimiz gibi Jien Jırau ilk Karakalpak şairi olarak tanınmaktadır. 18. yüzyılda Karakalpakların hayatında yaşanan trajik olaylar bu büyük halk şairinin gözü önünde olmuştur. Sırderya bölgesindeki tarihî süreç Jien’in “Esen Kalın Dostlar”, “Benim Düyamı Al” gibi şiirlerinde, “UllıTau” ve “Dağıtılmış El”manzumelerinde dikkat çekici şekilde tarif edilmiştir. Bu manzumelerde Jien hanları, gazileri, beyleri ve diğer Karakalpak feodallarını eserlerinin merkezine yerleştirmiştir. Nizami Tağısoy Qaraqalpaq ədəbiyyatı 404 405 Çevreye böyle realist yaklaşımı biz 19. yüzyılda yaşamış Günkoca’nın yaratıcılığında da buluyoruz. O, Hacıniyaz ve Berdak gibi Karakalpak klasiklerinin takipçisidir. Günkoca edebi faaliyetleri ile Karakalpak yazılı edebiyatına kılavuzluk etmiştir. O, Karakalpak şiirinde hiciv türünün kurucusu olmakla beraber eserlerinde sadece halkın sorularında değinmekle kalmamış,küresel sorunlardan da bahsetmiştir. Bu bakımdan onun “Yarım Kör Deveye Müracaat”, “Kim Oldum”, “Elle Birlikte”, “Çobanlar”, “Orakçılar”gibi eserleri dikkat çekicidir.Bu örneklerde şair genellikle kendi siyasi fikirleri ekseninde hanların hâkimiyetini keskin bir şekilde eleştirmiştir. Karakalpak şiiri Hacıniyaz sanatında kendi yeni zirvesine yükselmiştir. Diğer şairlerden farklı olarak Hacıniyaz eserlerini hem Karakalpak hem de Özbek Türkçesinde yazmıştır. Hacıniyaz Nizami, Nevai, Mahdumkulu gibi diğer Türk halklarının şairlerini yakından tanımaktaydı. Eserleri Özbekler ve Kazaklar arasında yayılmıştı. Mahdumkulu’nun eserlerini Karakalpak Türkçesine çevirmişti. Karakalpak şiirinde “muham mes”türünün ilk örneklerini vermiştir. Hacıniyaz’ın şiirleri iç ahengi, kafiye buluşları, tonlamaları, başarılı karşılaştırmaları, orijinal edebi sanatları ile Karakalpak şiirine bir zenginlik getirmiş ve onun sınırlarını genişletmiştir. Berdağ yaratıcılığı klasik Karakalpak şiirinin zirvesi olarak kabul edilmektedir. Bu sanatçının eserlerinde en çok tarihsel konular işlenmiştir.Onun tarihî konularda kaleme aldığı “Amangeldi”, “Aydos Baba”, “Yernezer Bey”gibi eserlerde Karakalpakların mücadele ve acı dolu geçmişi göz önüne getirilirken, “Gelin”, “Halk İçin”, “Balam”, “Nadan Olma”, “Vergi”gibi eserlerinde de halk sömürücülere karşı isyana ve mücadeleye çağrılır. Berdağ’ın eserleri diğer dillere de tercüme edilmiş, şair Karakalpakistan’dan hayli uzaklarda da kendine okuyucu bulmuştur. Berdağ şiiri halk şairi Hüseyin Arif’in tercümeleri sayesinde Azerbaycan’da da okurlar ile buluşmuştur. Diğer dillere (özellikle Rusçaya) yapılan tercümelerden farklı olarak H.Arif,Berdağ’ın eserlerinin karakteristik özelliklerini ve özgünlüğünü tercümesine daha başarılı bir şekilde yansıtmıştır. O, Berdağ şiirinin Hasta Kasım, Âşık Ali, Dede Aliasker yaratıcılığı ile benzer ve farklı noktalarını tercümelerinde büyük bir ustalıkla ortaya çıkarabilmiştir. Belirtmek gerekir ki, Karakalpak şiirinin bu ilk temsilcilerinin (Jien Jırau, Günkoca, Hacıniyaz, Berdağ) eserleri daha sonra yirminci yüzyılda yazmış Ömer, Kulımbet, Sarıbay, Gülmurad, İ.Yusupov, N.Japakov ve başkalarının yaratıcılığına güçlü etki yapmıştır. *** 20. yüzyıl Karakalpak edebiyatında yeni tarihi dönemin başlangıcıdır. İşte bu yüzyılın başlarında Karakalpaklar da kendi alfabelerine sahip olmuşlar, kitle basın organlarından istifadeye başlamışlardır. Bu dönemde yazılmış edebi örneklerde hem Türk ve doğu şiiri gelenekleri devam ettirilmiş hem de yeni edebi duyuş ve düşüncelere kapılar açılmıştır. 1920’li yılların sonlarında Karakalpakistan’da modern tiyatrolar da kurulmuş, bunun etkisiyle A.Ötepov“Alpamıs”, A.Begimov “Garip-Âşık” gibi tiyatro eserleri kaleme almışlardır. Bu dönemden başlayarak dram yazarlığı, tiyatro, yönetmenlik, aktörlük sanatları hızla gelişim göstermişlerdir. İlginçtir ki, Karakalpak müzikli dram ve komedi tiyatrosunda Azerbaycan yazarları Ü.Hacıbeyli’nin “Arşın Mal Alan” ve M.S. Ordubadi’nin “Beş manatlık Gelin” piyesleri büyük başarıyla sahneye konmuştur. Karakalpak tiyatrosu ve drama yazarlığı Rus, Türk, Azerbaycan ve Avrupa tiyatrosu ile irtibata geçerek bunlardan istifade etmeye başlamıştır. Yüzyıllar boyunca Karakalpak edebiyatında en yaygın tür şiir olmuştur. Şiir yirminci yüzyılın başlarında yine Yüklə 8,16 Kb. Dostları ilə paylaş:
|