Qələmşah İdrisov xaçmaz toponiMLƏRİ
Yüklə 6,96 Kb. Pdf görüntüsü
|
Mənbələrdə ermənilərin bu ərazilərə 1768-ci ildə Cavad xanlığı Şimal-şərqi Azərbaycan birliyinə – Quba xanlığına tabe olduqdan sonra köçürülməsi göstərilir. Qaradağ və Ərdəbildən olan bu erməni köçəriləri mal-qarasını Muğan qışlağına gətirirdilər. M. Vəlilinin (Baharlı) göstərdiyi kimi, onlar xristianlığı qoruyub saxlasalar da tat (fars) dilində danışırdılar. İran dövləti XVIII əsrin 70-ci illərində Quba xanlığının Rusiya ilə yaranmaqda olan isti münasibətlərə mane olmağa çalışırdı. Bunun üçün İran şahı Kərim xan Zənd müxtəlif üsullardan – rüşvət, təxribat, “kəbin diplomatiyası”, etnik köçürmə siyasəti, hətta hərbi yürüşlərdən də istifadə edirdi (43, 79). Tarixən başqa dini-etnik mənşəyə mənsub xalqların bir ərazidən başqa bir əraziyə köçürməsi siyasəti öz dövründə siyasi qələbə kimi qiymətləndirilsə də, köçürülənlər getdikcə məs - kunlaşdığı dövlətin ərazisində başqa dövlətlər üçün bir “daxili nüvə silahı” rolunu oynamışdır. “Quba tarixi” kitabında erməni ailələrinin Şamaxı, Müşkür, Dərbənd ərazilərinə köçürmələri haqqında məlumat verilir. Fətəli xan Dərbəndin yuxarı hissəsində – Narınqalada əvvəlcə yüzdən çox erməni ailəsini yerləşdirmiş, sonra isə, 1776-cı ilin əvvəl - lərində məlum olmayan səbəblərə görə həmin ermənilər şəhərin aşağı hissəsinə köçürülmüşdür (43, 84). Dini mənsubiyyət məsələsi də Rusiyanın apardığı ən başlıca siyasət idi. Buna görə də çar Rusiyası himayəsində olan torpaqlara xristian mənşəlilərin köçürülməsinə təkliflər və təzyiqlər nəticə - sində nail olurdu. 1813-cü il “Gülüstan” və 1828-ci il “Türk mən - çay” müqavilələrindən sonra Rusiya imperiyasının tabeçiliyində olan Azərbaycan torpaqlarına quberniyalardan və İrandan açıq- aşkar şəkildə kütləvi surətdə xristian mənşəlilər, o cümlədən ermənilər köçürüldülər (Bu barədə kifayət qədər rəsmi sənədlər və elmi əsərlər var). Bunlar da rus həmdinlərinə arxalanaraq yaşa - dıq ları ərazilərdə daim azərbaycanlıları sıxışdıraraq məskun - laşdıqları ərazi toponimlərini dillərinə uyğun dəyişdirirdilər. Mərhələlərlə həyata keçirilən mürtəce etnik siyasətin nəticələri 27 Azərbaycan Respublikasının coğrafi-siyasi xəritəsində dərin izlər buraxmaqla, ərazisi zaman-zaman kiçildilmişdir. Mənbələrdə göstərilir ki, 1914–1918-ci illər Birinci dünya müharibəsi dövründə “Daşnaksütyun” partiyasının rəhbərlərindən olan Muradyan adlı bir erməni tabeçiliyində olan 2000 erməni və rus əsgərləri ilə özünü rus çarizminin ən yaxın müttəfiqi kimi qələmə verməklə Müşkür mahalında əmin-amanlıq yaratmaq adı ilə bir növ ön cəbhədən yayınmışlar. Onlar cəbhəyə getmək əvəzinə Xaçmazda müsəlmanlara divan tutmuş və burada etnik təmizləmə siyasətinə əl atmışlar (35, 14). Köhnə Xaçmaz kəndində sakin olan ermənilər də, M.Vəlilinin (Baharlı) qeyd etdiyi kimi, xristian olsalar da, tat dilində danışırdılar. Tat dilinin bəzi ləhcələrində “xaçamaz”, “xaçemaz”, “xaçmaz” sözü “qoz” mənasında başa düşülür. Bu ərazilər əvvəllər həqiqətən də, qoz ağacı sahələri ilə zəngin idi. Xaçmaz oykonimini fitonim mənşəli hesab edənlər, görünür, bu fikri əsas tuturlar. Xristian mənşəlilərin türkdilli xeçmatak/xaçmatak tayfaları haqqında məlumatları olmadan bu sözü özlərinin leksik sisteminə uyğunlaşdıraraq “Xaçmaz” toponimik adını saxlamışlar. Xaçmaz sözünün tərkibindəki “xaç” komponenti xristian mənşəlilərə çox- dan tanış olmaqla, həm də sərfəli idi. Əks halda, Azərbaycanın bir çox toponimləri kimi Xaçmazın da adını dəyişə bilərdilər. Deməli, Müşkür mahalına köçüb gələn ermənilər “Xaçmaz” toponimik adını tat dilinə uyğun olaraq “qoz” sözü ilə bağlamışlar. Əslində bu, zahirən belə idi. Gizli olaraq apardıqları siyasət isə bu ərazilərdə erməni-xristian mənşəli əhalinin sayını artırmaq, ərazi toponimlərinin adlarını rus və erməni dillərinə uyğunlaşdırmaq, qırğınlar törətməklə yerli əhalinin sayını azaltmaq və rus dövləti ilə qonşuluq şəraitində yaşamaq üçün muxtariyyət əldə etməkdən ibarət idi. Mənbələrdə göstərilir ki, 1918-ci ildə erməni daşnaklarının Quba qəzasında törətdikləri vəhşiliklər vaxtı Xaçmaz onların əsas dayaq məntəqəsi olmuşdur. Bolşevik rəhbərləri tərəfindən Bakı- Qudermes stansiyasına qədər dəmiryol hərəkətinin milisi təyin 28 edilmiş David Gelovani qəza komissarı kimi fəaliyyətə baş la dıq - dan sonra ermənilər məkrli siyasətlərini həyata keçirməyə başladılar. Daşnak qulduru Amazasp qəzada – Xaçmazda qırğınlar törətdiyi halda, balıq sənayeçisi Vartan Avapov və iri dəyirman sahibi Harutunyan bir qrup erməni millətçiləri ilə siyasi işlərlə məşğul idilər. Onlar bolşevik rəhbərlərini inandırmağa çalışırdılar ki, Xaçmazda müsəlmanlar xristian əhalini sıxışdırır və bolşevik - lərin hakimiyyətinə tabe olmaq istəmirlər. Bu məsələyə müəyyən qədər nail olan ermənilər xristian dəstəyinə arxalanaraq Xaçmazda müsəlmanları qırmaqla əhalinin sayını azaldır, ətraf yerlərə ermənilərin köçüb gəlmələrinə şərait yaradırdılar. Burada erməni kilsələri tikilir, İrandan və Ermənistandan keşişlər dəvət olunurdu. Bütün bunlara baxmayaraq, xaçmazlıların fədakarlığı və vətən - pərvərliyi nəticəsində onların bu niyyəti baş tutmadı. Ancaq kütləvi surətdə xristianlaşdırılan bəzi yaşayış məntəqələrinin adları dəyişdirildisə də məqsədli şəkildə bu “Xaçmaz” toponiminə şamil edilmədi. Belə ki, “Xaçmaz” onomastik vahidindəki “xaç” kom- ponenti “Xaçmaz” toponiminin qoruyucusuna çevrilmişdir. Beləliklə, aydın olur ki, “xaçmaz” sözü türk mənşəli qədim “xeç matak”// “xaçmatak” tayfalarının adı ilə bağlıdır. Sonralar bu tayfaların bir qismi yerli əhali ilə qaynayıb-qarışmış və is - lamiyyəti qəbul etmişlər. “Xeçmatak”// “xaçmatak” tayfalarının bir qismi isə islamiyyətlə mübarizədə tab gətirə bilmədikləri üçün Baş Qafqaz silsiləsinin yamaclarına və Dağlıq Qarabağa yaxın ərazilərə çəkilmişlər. Tarixdən məlumdur ki, müəyyən bir etnik tərkib yaşadığı ərazilərin toponimlərində öz etnik mənşəyinin izlərini yaşadır və bunun yayılma areallarını genişləndirir. Bunu nəzərə alsaq görərik ki, bu genişlik respublikamızın dağlıq əraziləri üçün (Balakən, Daşkəsən, Xocavənd, Oğuz) daha xarakterikdir. Elə isə, bu fikir Xaçmaz şəhərinin adındakı “xaçmaz” sözünün miqrasiya xarak- terli olmasını deməyə əsas verir. Miqrasiyanın əsas hərəkət istiqaməti isə düzənlik ərazilərdən dağlıq ərazilərə yönəlmişdir. Azərbaycan əraziləri türkün vətəni olmaqla, onun parçalanma sahəsi kimi mərkəzi mövqe tuturdu (25, 12). 29 Yüklə 6,96 Kb. Dostları ilə paylaş:
|