QəRİb məMMƏdov mahmud xəLİlov

 

467 

 

tutur. 

TRANSABİOTİK ƏLAQƏLƏR (Sukaçov, 1953) – Orqanizmlərin 

mühitə, mühitin isə orqanizmlərə təsirinin birbaşa müxtəlif formaları: a) 

passiv təsir – pertinensiya, b) orqanizmlərin fəaliyyəti prosesində 

yaranan aktiv təsir-saprotrofiya və mediopatiya. Bunların  əsasında 

biotik mühit yaranır və orqanizmlərin assosiasiyalaşmasının xüsusi 

formaları əmələ gəlir. 

TRANSFORMASİYA  (lat. transformatio - dəyişmək)  – Bioloji 

sistemdə və ya onun ətraf mühitində gedən keyfiyyət dəyişkənliyi (yeni 

göstəricinin yaranması). Bitki qrupunun və ya torpağın antropogen 

dəyişməsi. 

TRANSQRESSİYA – dənizin quruya «Hücumu»; Yer qabığının 

tektonik hərəkəti nəticəsində  dənizin quru sahələri basması. Yerin 

tarixində reqressiya ilə əvəz olunması. 

TRANSPİRASİYA  (lat. trans – vasitə  və spiro – nəfəs alıram)  – 

Bitkilərdə suyun buxarlanması. Bitkilərin  əsas transpirasiya orqanı 

yarpaqlardır. T. yarpaqlarda buxarlanan suyun əsas çıxış yolu olan 

ağızcıqların açılıb bağlanması ilə nizamlanır. Ağızcıqlar vasitəsi ilə 

gedən T. ağızcıq T.-sı adlanır. T. prosesində suyun bir hissəsi (10%) 

katikula vasitəsi ilə xaric olunur. Bu proses katikula T.-sı adlanır. Bir 

saat  ərzində bitkilərdən buxarlanan suyun qramla miqdarı T. 

intensivliyi, 1 q quru maddənin əmələ gəlməsinə sərf olunan suyun miq-

darı isə T. əmsalı adlanır. 

TRİXOFİTLƏR  (yun. thrix - saç)  – torpaqdakı kapilyar suyun 

hesabına yaşayan bitkilər (əksər kserofitlər). 

TRİNİTROTOLUOL (trotil, TNT, tol, 2,4,6 - trinitrotoluol) C

2

 H

5

 

N

3

O

5

 – ağ kristal (texniki məhsulu – sarı rəngli), qeyri hiqroskopikdir, 

suda zəif, üzvi həlledicilərdə yaxşı  həll olur. T. geniş yayılan törəmə 

partlayıcı maddədir, yanma dərəcəsi 3596 kkal/kq, qazşəkilli 

məhsulunun partlayış  həcmi 730 l/kq-dır. T. mərmilərinin, minaların, 

raketlərin atıcı hissələrinin doldurulmasında, sənayedə partlayış 

işlərində istifadə olunur. 

TROFEKOLOGİYA, QİDALANMA EKOLOGİYASI 

– 

ekologiyanın bölməsi; biosenozda qida əlaqələrinin məcmusunu öyrənir. 

T.-nın fundamental konsepsiyasını ingilis ekoloqu Ç.Elton (1927) 

hazırlamışdır. 

TROFİK ZƏNCİR (QİDA ZƏNCİRİ)  (yun. trophe - qida)  – 

özündən  əvvəl gələn hər bir zveno (həlqə) özündən sonrakı üçün qida 

kimi istifadə edilən növ və ya onun qrupları. T.z. daxilində ayrılır: 

otyeyən – orqanizmlə – produsentlə qidalanma – parazitlik və yırtıcılıq. 

---

 

468 

 

TROFLUQ  ƏMSALI  – Ekosistemdə fotosintezin ümumi 

məhsulunun tənəffüsə nisbəti, yəni R:R. Ekosistemin yetişkənlik 

göstəricisidir, belə ki, davamlı ekosistemlərdə bu əmsal vahidə 

bərabərdir. 

TROFOLOGİYA – orqanizmlərin trofik əlaqələrini öyrənən elm. 

TROQLOBİONT  (yun. trogle - mağara)  – Yalnız mağaralarda 

yaşaya bilən orqanizmlər. 

TROQLOFİLLƏR  – həm mağaralarda, həm də yer mühitində 

yaşamağı üstün tutan orqanizmlər (yarasalar, xərçəngkimilər və s.). T.-in 

əksəriyyəti hiqrofil və kölgəsevər növlərdir. T.-ə çox vaxt endogen 

şəraitdə (tökülən yapaqların, daşların altında, torpaqda və s.), mağaraların 

dərinliklərində, əksər hallarda isə mağaranın girişində rast gəlinir. 

TROPİK MEŞƏLƏR  – ekvatorial, subekvatorial və tropik 

qurşaqlarda yayılmışdır. Bitki növləri zəngin və hündürboylu (60-70 m 

və  hətta 80 m) ağacları olan həmişəyaşıl rütubətli tropik və ya əsasən, 

lianlar və epifitlərdən  ibarət tropik yağışlı meşələrə daha çox rast 

gəlinir. 

TROPİK ZONA – 40

°ş.e. və 40° c.e. arasında yerləşən Dünya 

okeanının 500-1000 m dərinliyində olan temperatur zonası. Onun 

sərhədi +15

° qış izotermi sayılır. Mövsümi temperatur tərəddüdü bəzən 

3-4

°-dən çox olur. 

TROPOFİL BİTKİLƏR (yun. trophe – dəyişmək və phyllon - 

yarpaq)  – yarpağını tökən bitkilər. Yarpaqların tökülməsi  əsasən 

mülayim enliklərdə bioloji tipdən (həyatilik formasından) və ilin mövsü-

mündən asılı olaraq müşahidə edilir. 

TROPOFİTLƏR  – sutkalıq ritmikasında yarpaqları günəş  işığına 

doğru yönələn bitkilər (məs. “kopas” bitkisi”). T.-rə  həmçinin ilin 

quraqlıq dövründə iri yarpaqlarını töküb onları xırda yarpaqlarla dəyişən 

bitkilər aiddir. Günəbaxan bitkisini də T.-ə aid etmək olar. 

TUFAN – Adətən tsiklon keçən zaman baş verən, xeyli davamlı, çox 

güclü, quruda çox böyük dağıntıya və  dənizdə güclü dalğalanmaya 

səbəb olan küləyə deyilir. Çox vaxt ildırım, göy gurultusu və güclü 

leysanla müşayiət olunur. Yağmursuz T.-lar da çox olur. 

TUQAY MEŞƏLƏRİ, QALEREYA MEŞƏLƏRİ  – Orta Asiya, 

Cənubi Qafqaz və  Mərkəzi Asiyada çay sahilləri boyu bitən meşələr. 

Çöl və yarımsəhra (meşəsiz)  əraziləri kəsib keçən bu çaylar öz 

sahillərində meşənin inkişafı üçün əlverişli şərait yaradır: burada qrunt 

suyunun səviyyəsi səthə yaxın yerləşir, torpağın nəmliyi yuksək olur, 

vaxtaşırı  ətraf sahələri daşqın suları basır. Çay sahili boyu bitən belə 

meşələrə Azərbaycan və Orta Asiya xalqları tuqay meşələri adı 

---