QəRİb məMMƏdov mahmud xəLİlov
Yüklə 3,76 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- TULLANTILARIN FİZİKİ ZƏRƏRSİZLƏŞDİRİLMƏSİ
- TULLANTILARIN NEYTRALLAŞDIRILMASI
- TULLANTILARIN SUSUZLAŞDIRILMASI
- TULLANTILARIN TERMİK ZƏRƏRSİZLƏŞDİRİLMƏSİ
- TURİSTİKA (TURİSTŞÜNASLIQ)
- TURŞ TORPAQ
469
vermişdir. Başqa meşələrdən fərqli olaraq T.m. özünəməxsus qalın, sıx kollu, sarmaşıqlı, çox vaxt keçilməz olur. Amu-Dərya və Sır-Dərya çaybasar sahələrinin T.m.-də əsas ağac turanqa (qovaq növü) hesab olunur. Ona söyüd, iydə, çaytikanı qarışır. Respublikamızda T.m-nə bir çox düzən çayları ətrafında rast gəlmək olar. Ən uzun və geniş T.m. Kür çayının payına düşür. T.m vaxtilə Kür sahillərində çaydan uzaqlaşdıqca xüsusi təbii zonallıq yaradırdı. Çayın lap subasar kənarı ilə söyüd və yulğun meşəsi yayılıb, sahildən aralandıqca üstünlük ağyarpaq qovağa (hibrid qovağa) keçir. Daha sonra isə meşəliyin tərkibində qovaq azalır, qarağac və palıd artır. Meşəliyin lap kənar hissəsində palıda saqqız ağacı qarışır, bəzən saqqız təmiz meşəlik yaradır. Hazırda Kürətrafı sahillərinin təbii meşə landşaftı kökündən dəyişmişdir, göstərilən təbii qanunauyğun zonallığın qalıqlarına ancaq tək-tək hallarda rast gəlmək olur. Təəssüf ki, böyük iqlimnizamlayıcı, torpaqqoruyucu və sahilbərkidici, ov heyvanlarının sığınacağı və insanların istirahət guşəsi olan T.m.-nin qalıqları da sıradan çıxmaq üzrədir. Belə vəziyyət hazırda Kür qırağında az da olsa saxlanılmış T.m.-nin qorunması və yeni meşəliklərin salınmasının vacibliyini daha da artırır.
470
TULLANTI ANBARI – Tullantıların, bir qayda olaraq sənayenin bərk tullantıları və şlamlar (maye axıntılar təmizləndikdən sonra əmələ gələn quru qalıq) toplanılan və saxlanılan xüsusi qurğular, tulantının tipindən və təhlükəliyindən asılı olaraq onların ətraf mühitdən izolə etmək sistemi təyin edilir. Tullantılardan axan infiltrasiya suları daha təhlükəli sayılır, belə ki, yağış zamanı tullantılardan sızılan sulardan tullantıda olan zəhərli maddələr yuyulub aparılır. Adətən infiltrasiya suları yığılır. Tərkibində üzvi maddələr olan tullantılardan pis iyli isti qaz çıxır, onun tərkibində əsasən metan olub partlayıcı təhlükəsinə malikdir. TULLANTILAR – istehsal, məişət, nəqliyyat və başqa sahələrdə əmələ gələn və bilavasitə yerində istifadə edilməyən tullantılar. Lakin T.-dan təsərrüfatın qeyri sahələri üçün real və potensial məhsul kimi istifadə etmək olar. Yararsız T. zibil sayılır. TULLANTILARIN FİZİKİ ZƏRƏRSİZLƏŞDİRİLMƏSİ – Təhlükəli və zərərli komponentləri məhv etmək məqsədilə tullantılara fiziki agentlərlə (radiasiya, işıq və s.) təsir göstərilməsi.
kimyəvi reaksiya aparmaqla tullantılardakı zərərli maddələri zərərsiz birləşmələrə çevirmək.
turş və qələvi xassələrini neytrallaşdırma prosesi. TULLANTILARIN NORMASI – müəssisənin ətraf mühitə atılacaq maye və ya qaz tullantılarının icazə verilən ümumi miqdarı. T.n. elə hesablanır ki, müəyyən regionun bütün müəssisələri tərəfindən atılan zərərli tullantıların miqdarı yol verilən konsentrasiyanı keçməsin. TULLANTILARIN SUSUZLAŞDIRILMASI – Texnoloji üsul tətbiq etməklə tullantılardan suyun ayrılması və onun yenidən istifadəsi. Tullantıların bioloji zərərsizləşdirilməsi, tullantıların zərərli komponentlərinin, çirkab sularında isə mikroorqanizmlərin və üzvi maddələrin yox edilməsi.
Xüsusi reaktorlarda 600-1000 °C temperaturda tullantıların işlənməsi.
istifadə etmək məqsədilə ayrı-ayrı təsərrüfat və sənaye kompleksindən tullantısız məhsul almağa yönəldilən texnologiya. T.t. bütün sənaye və kənd təsərrüfatı istehsalının ekoloji strategiyası hesab olunur. T.t.-nın inkişafının əsas istiqamətləri aşağıdakılardır: tullantıların utilləşdirilməsi, xammal və materiallardan kompleks istifadə edilməsi,
471
qapalı siklli istehsalın təşkili, çirkab suların atılması, zərərli maddələrin atmosferə buraxılması.
şibyə, mamır, yarpığını tökən və həmişəyaşıl kollar, dominantlıq edir. Polidominant və mozaik fitosenozlara malikdir, torpağı qleyli tundra torpağıdır. TURİST CIĞIRI – xüsusi düzəldilmiş və ya xəritə üzərində təyin olunmuş, mühafizə olunan (və ya olunmayan) ərazidə turist qrupunun (təşkil olunmuş və ya müstəqil halda) hərəkət yolu (milli parkda və ya digər yerdə). TURİSTİKA (TURİSTŞÜNASLIQ) – türizmlə əlaqədar bütün amilləri və hadisələri tədqiq edən kompleks fənn. TURİZM – asudə vaxtda səyahət, fəal istirahət növlərindən biri. T. insanın səhhətini yaxşılaşdırır, iş qabiliyyətini artırır, görüş dairəsini genişləndirir və s. Öz ölkəsi daxilində gəzintiyə daxili (milli) T., vətəndən kənarda gəzintiyə xarici T. deyilir. Səyahətin məqsədindən asılı olaraq ekskursiya T.-i, idman T.-i, şəhərdən kənar T. və s. mövcuddur. T. əsasən turist idarələri tərəfindən qabaqcadan proqramlaşdırılmış mütəşəkkil, qismən də ayrı-ayrı şəxslərin müəy- yənləşdirdiyi qeyri mütəşəkkil səyahətlərdən ibarət olur. TURŞ DUMAN – turşu əmələ gətirən, kükürd və azot oksidləri həll olmuş aerozol, xırda su damcıları. T.d. insan üçün turşulu yağışlardan da təhlükəlidir. Belə ki, o, daha çox turş reaksiyaya (pH < 2) malik olub insanın nəfəs orqanına düşərək selikli qişanı zədələyir. TURŞ TORPAQ – pH (hidrogen ionlarının qatılığı) 7.0-dən aşağı olan torpaq. Turş torpaqların münbitliyi aşağı olur. TURŞULU (TURŞ) YAĞIŞLAR – T.y.-ın əsas komponentləri azot və kükürd oksidlərinin aerozolları sayılır. Onlar atmosfer, hidrosfer və torpaq rütubətliyi ilə qarşılıqlı əlaqədə olduqda sulfat, nitrat və digər turşular əmələ gətirir. T.y.-a səbəb olan təbii mənbələrə vulkan püskürmələri, şimşək çaxması və ildırım, meşə yanğınları, biogen ifrazat, torpağın deflyasiyası və s. aiddir. Antropogen T.y.-ın mənbəyi yanacaq qazıntılarının, xüsusən daş kömürün İES-də, qazanxanalarda, metallurgiyada, neft-kimya sənayesində, nəqliyyatda və s. yandırılması prosesi sayılır. T.y.-ın digər mənbəyi kənd təmərrüfatında istifadə olunan azot gübrələri hesab olunur. T.y.-ın əsas yayıldığı vilayətlər sənaye rayonları sayılır. (Ş.Amerika, Qərbi Avropa, Yaponiya, Koreya, Çin, Rusiyanın sənaye rayonları). Turşuluğu (PH) 5,6-dan aşağı olan yağıntıların T.y. adlandırılması qəbul edilmişdir. İndiyə qədər məlum olan ən turş yağış Kanadada (PH Yüklə 3,76 Mb. Dostları ilə paylaş:
|