QəRİb məMMƏdov mahmud xəLİlov

 

6 

 

 

 

İllər 

 

Keçən dövr 

Salınmış yaşıl  

sahələr (ha) 

 

Adam başına 

 (il) 

illər üzrə orta 

hesabla 

1 ildə 

düşən (m

2

) 

1880-1920 40 

20,2  0,5 

0,6 

1921-1940 20  241,0  12,5 

3,43 

1941-1945 5 

0,0  0,0 

3,07 

1946-1970 24 

2719  113,0 

6,5 

1971-1975 4,5 

2520  560,0 

17,2 

1976-1980 5,0 

4100  820,0 

20,0 

 

YAŞILLAŞDIRMA QURUCULUĞU  –  şəhər, qəsəbə, sənaye 

obyektlərində yaşıllıqların salınması, qorunması üzrə planlı  tədbirlər 

sistemi. Müasir Y.q. biologiya, aqronomiya, meşəçilik, ekologiya, tibb 

və arxitekturanın nailiyyətlərinə əsaslanaraq xalq təsərrüfatının mühüm 

sahəsi hesab olunur. 

YAY YUXUSU – orqanizmin yayda qızmar istidən qorunması üçün 

olan uyğunlaşmalarından biri kimi passiv həyata keçməsi. 

YAYLA  – Dəniz səthindən 500 m-dən hündürdə yerləşən, səthi 

hamar və ya azacıq parçalanmış düzənliklər. Bəzən Y-da ayrı-ayrı 

dağlar və dağ silsilələri yerləşir ki, belə Y. dağlıq Y. adlanır. Məs: Tibet. 

YAYLAQLAR  – mal-qaranın yay zamanı otarıldığı  ərazi, yer. 

Maldarlıq meydana gəldikdən sonra Y-dan geniş istifadə olunur. 

Azərbaycanda Y-ın  əksəriyyəti dəniz səviyyəsindən 3000 m-ə  qədər 

yüksəklikdədir. Böyük və Kiçik Qafqaz dağlarındakı alp və subalp 

çəmənlikləri qoyunçuluğun qədim Y-ı sayılır. Azərbaycanda təqribən 6 

minlik tarixi olan Y-dan indi də geniş istifadə olunur. 

YAZLIQ BİTKİLƏR – yazda səpilmiş və payız bitkilərindən fərqli 

olaraq səpilən ili məhsul verən birillik kənd təsərrüfatı bitkiləri. Dənli, 

paxlalı, texniki bitkilərin bəzisi, tərəvəz, bostan və yem bitkilərinin bir 

çoxu Y.b.-ə aiddir. 

YELPİKBIĞLI BÖCƏKLƏR  (Rhipiphoridae) – həşəratlar 

fəsiləsi. 100-dən çox növü məlumdur. Azərbaycanda 6 növü var. Geniş 

yayılmışdır. Cinsindən asılı olaraq Y.b. ailə ilə yaşayan itarıları 

sürfəsində, tək yaşayan arıların və tarakanların bədənində parazitlik edir. 

YELPİKQANADLILAR  (Strepsiptera) – həşəratlar dəstəsi. 

Böcəklərə oxşayır. Y. arıların, taxtabitilərin və  cırcıramaların daxili 

parazitidir. 170-dən çox növü var. 

YEM BİTKİLƏRİ – becərilən yem bitkiləri-kənd təsərrüfatı 

---

 

493 

 

heyvanlarının yemləndirilməsi üçün becərilən birillik, ikiillik və çoxillik 

bitkilər, siloslu və dənli Y.b. aiddir. Azərbaycan respublikasında birillik 

və çoxillik yem otları,  şalğam, yemlik, yerkökü, yem çuğunduru, 

turneps, kartof (yemlik sortları), yerarmudu, yemlik qarpız və qabaq, 

qarğıdalı, günəbaxan, yem kələmi və s. becərilir. Yaşıl yem üçün dənli-

paxlalı (noxud, soya, mərci) və  dənli yemlər (çovdar, vələmir, arpa, 

darı) bitkilər, dənli yemlər almaq üçün çölnoxudu, at paxlası, noxud, 

vələmir, arpa, qarğıdalı, darı, kalış və s. bitkilərdən istifadə olunur. 

YEM  ƏMSALI  – istifadə olunan yem kütləsinin, yemi istifadə 

edənin çəkisinin artımına nisbəti (onların kimyəvi tərkibindən asılı 

olmayaraq). Y.ə. sənaye heyvanlarının inkişafı üçün yem resurslarının 

effektivliyini göstərir. 

YEM NORMASI – Heyvanların sağlam saxlanmasını  və yüksək 

məhsuldarlığını  təmin etmək üçün zəruri qidalı maddələrin miqdarı. 

Yemləmə  məhsuldarlıqdan (südlük, ətlik, yunluq, yumurtalıq), 

məhsulun tərkibindən (südün yağlılığı) fizioloji vəziyyətdən (böyümə, 

dölün inkişafı  və s.) asılı olaraq normaya salınır. Müasir Y.n.-na 

heyvanların qidalı maddələrə, yem vahidi ilə ifadə edilən və kalsiuma, 

fosfora, proteinə, karotinə olan ümumi tələbatı daxildir. Heyvanın hər 

növünə vitamin və mikroelementlərin, donuzlar və quşlar üçün 

aminturşuların sərf olunma norması hazırlanmışdır. Y.n. daimi deyil. 

Yem rasionu Y.n. əsasında düzəldilir. 

YEM RASİONU  – heyvanların qidalı maddələrə  tələbatına görə 

yem norması. Yemlərin qidalılığı və tərkibi əsasında hazırlanan sutkalıq 

yem. 

YEM VAHİDİ – yemin ölçü vahidi və ümumi qidalılığının 

müqayisəsi. Bir Y.v. kimi 1 kq quru vələmirin orta qidalılığı vahid qəbul 

edilmişdir. Qaramalda piylənməyə görə  təyin edilmiş bir Y.v.-nin 

qidalılığı 150 q yağa və ya 1414 kal-yə  bərabərdir. Kənd təsərrüfatı 

heyvanları üçün yem norması Y.v. əsasında hesablanır. 

YEM YERİ – vəhşi heyvanları cəlb etmək məqsədilə müəyyən yerə 

yem qoymaq (tutmaq və ya müşahidə aparmaq üçün). 

YEMİN MƏHSULDAR TƏSİRİ  ƏMSALI  – istifadə    edilən 

qidanın miqdarının istifadə edənin artımına nisbəti (hər iki göstərici 

quru çəki ilə ifadə olunur). 

YER – Günəş sisteminin Günəşdən məsafəsinə görə üçüncü, ölçüsü 

və kütləsinə görə beşinci planeti: Y. quru planetləri (Merkuri, Venera və 

Mars) arasında  ən böyüyüdür. Y-in Günəş sistemindəki başqa 

planetlərdən fərqi, onda həyatın mövcudluğu və insanın meydana 

gəlməsidir. Y. Günəşdən 1496.10

4

 km məsafədədir. Kütləsi 

---

 

494 

 

Günəşinkindən 330000 dəfə kiçikdir. Günəşin cazibəsi nəticəsində onun 

ətrafında elleptik orbit boyunca dolanır. 

YER ATMOSFER SİSTEMİNİN  İSTİLİK BALANSI – Yerin 

istilik balansı xarici mənbələrdən Yerin bütövlüklə (atmosferlə birlikdə) 

aldığı və atmosfer vasitəsilə kosmik fəzaya verdiyi istiliyin cəbri cəmi. 

Uzun zamandır ki, Y.a.s.i.b. sıfıra bərabərdir, yəni Yer planet kimi 

istilik tarazlığındadır. Lakin son vaxtlar atmosferin qlobal çirklənməsi 

nəticəsində müşahidə edilən parnik effekti Yerin istilik balansının 

dəyişməsi ehtimalı haqda xəbərdarlıq edir. Əgər atmosferin karbon qazı, 

kükürd, azot, sənaye tozları və s. ilə çirklənməsinə qarşı təcili tədbirlər 

görülərsə Y.a.s.i.b.-nın antrpogen pozulmasının qarşısı alınmış olar. 

YER QABIĞI – Yer kürəsinin bərk xarici qatı. Üstdən atmosfer və 

hidrosferlə, altdan seysmik məlumatlarla müəyyənləşdirilmiş daha sıx 

ultraəsasi substratla (Moxoriviçiç səthi ilə) hüdudlanır. Y.q. 

materiklərdə  və okeanların altında müxtəlifdir. Materik Y.q.-nın 

qalınlığı adətən 35-45 km, dağlıq  ərazilərdə 75 km-ə  qədərdir. Okean 

Y.q.-nın qalınlığı 5-10 km-dir (su qatı ilə birlikdə 9-12 km). 

YER QURULUŞU  – torpağın tam və  səmərəli istifadəsini təşkil 

etmək,  əkinçilik mədəniyyətini yüksəltmək üçün şərait yaratmaq və 

torpağın mühafizəsi ilə  əlaqədar dövlət orqanları  qərarlarının yerinə 

yetirilməsindən ibarət dövlət tədbirləri sistemi. Y.q. torpaqdan düzgün 

istifadə olunmasına nəzarət edir. Y.q. iki əsas növə – təsərrüfatlararası 

və  təsərrüfat daxili Y.q.-na ayrılır. Təsərrüfatlararası Y.q. torpaqdan 

düzgün istifadə olunmasına nəzarət edir: rayonun planlaşdırılması sxemi 

əsasında istifadə ediləcək torpaq sərhədinin dəqiqləşdirilməsi və 

dəyişdirilməsi; kənd təsərrüfatında yeni torpaqların aşkara çıxarılması 

və istifadəsi; torpaq sahələrinin ayrılması;  şəhər, qəsəbə  və  əhali 

yaşayan perspektiv kənd sərhədlərinin müəyyən edilməsi və s. ilə 

əlaqədar tətbiq edilir. Təsərrüfatdaxili Y.q.-na kənd təsərrüfatı 

əkinlərinin və növbəli əkinin təşkili, bağ və üzümlük, otlaq və biçənək 

sahələrinin təşkili daxildir. 

YER SƏTHİNİN ANTROPOGEN ÇÖKMƏSİ  –  əsasən düzən 

dəniz kənarı  ərazidə insan fəaliyyəti nəticəsində baş verərək  ətraf 

mühitin pozulmasına səbəb olur. Y.s.a.ç.-nin əsas səbəbləri: faydalı 

qazıntıların çıxarılması, torpağın drenajı  və meliorasiyası, müxtəlif 

tikililərin və mühəndis qurğularının şaquli istiqamətdə təzyiqi, müxtəlif 

məqsədlər üçün yeraltı suların çıxarılması, neft və  təbii qazın istehsalı 

və s. 

YER SƏTHİNİN  İSTİLİK BALANSI – Yer səthinə  gələn və 

oradan çıxan istilik axınının cəbri cəmi. Bu düsturla ifadə olunur: 

---