499
15. Etil
spirti
1000
16. Kəsgin (yeyici) qələvilər (məhlul) NaOH hesabı ilə 0,5
17. Azot
oksidləri (NO
2
hesabı ilə) 5
18. Toz
2
19. Xlor
1
20. Sulfat
turşusu, kükürd anhidridi
1
21. Metal
civə
0,01 -
0,005
22. Kalsiumlaşdırılmış soda
2
23. Dördxlorlu
karbon
20
24. Hidrogen-sulfid
(karbohidrogenlərlə qarışıq) 3
25. Dixloretan
10
YOL VERİLƏN REKREASİYA YÜKÜ – vahid rekreasiya
sahəsində (adətən meşə) müəyyən vaxt ərzində əhalinin kütləvi istirahəti
üçün ətraf mühitə nisbətən zərərsiz istifadə edilən təbii kompleksdə
istirahətçilərin yol verilən sayı. Y.v.r.y. ekoloq-mütəxəssislər tərəfindən
mürəkkəb hesablamalar əsasında müəyyənləşdirilir.
YOLKƏNARI MEŞƏ ZOLAQLARI – dəmiryolları və şose
yollarını qardan, qum və tozlardan, yuyulmadan qorumaq üçün,
həmçinin dekorativ məqsədlə zolaq şəklində meşəliklər salınır. Bu
meşələr həm də sanitar-sağlamlaşdırıcı funksiyası daşıyır.
Dəmir yolları boyu meşə zolaqları kənar yoldan 15-20 m aralı
yerləşdirilir. Meşəlik bir və ya çoxzolaqlı ola bilər. Bir zolağın eni 10-
25 m, 2-7 cərgəli götürülür.
Avtomobil yolları boyu meşə zolaqları yoldan 15-50 m kənarda
yerləşdirilib, eni 4-20 m, adətən 2-4 cərgəli olur.
Y.m.z. uzunömürlü, küləyə, qara və qaza davamlı ağac cinslərindən
salınır.
500
Lənkəran-Astara şose yolu kənarı meşə zolağı
YOLUXMA ƏMSALI – hər hansı populyasiyanın ümumi
miqdarının (sayının) zərərvericilərin kritik sayına (miqdarına) nisbəti.
Y.ə. yoluxma dərəcəsini müəyyənləşdirməyə və zərərvericilərə qarşı
effektiv mübarizə metodları seçməyə imkan verir.
YOLUXUCU XƏSTƏLİKLƏR – bax infeksion xəstəliklər.
YOSUNLAR –
(Algae) – ibtidai bitki qrupu. Çiçək
və toxumu ol-
mayan su bitkiləridir. Tərkibində xlorofil və b. piqmentlər var; avtotrof
orqanizmlərdir. 10 tipi, 30 minə qədər növü var. Ehtimala görə quru
bitkiləri yaşıl Y-dan əmələ gəlmişlər. Əksəriyyəti birhüceyrəlidir. İri Y.
vegetativ yolla, bir çox Y. isə spor və qamet əmələ gətirməklə çoxalır.
Y.-ın əksəriyyəti suyun səthindən başlayaraq 20-40 m-dək, tək-tək
növləri (qırmızı və qonur Y.) şəffaf sularda 200 m dərinlikdə yaşayır.
Bəzi yosun növləri torpağın üst qatında və ya səthində, ağac qabığında,
qaya və hasarlarda inkişaf edir. Göbələk və bəzi heyvanlarla simbioz
yaşayan Y.da var (şibyələr). Yer üzərində il ərzində əmələ gələn üzvi
maddənin 80% qədəri Y. və b. su bitkilərinin payına düşür. Beləliklə, Y.
bilavasitə və ya dolayı yolla su heyvanlarının qidasını təşkil edir. Y-dan
501
selikvarı aqar-aqar maddəsi, tərkibində mikroelement olan yem unu, yod
və s. alınır.
YUMŞAQ KİMYA – Y.k.-nın vəzifəsi sintetik maddələri onların
təbii analoqlarına yaxınlaşdırmaqdır. Y.k. təbii boyalardan, bitki və
heyvan ekstratından hazırlanan dərmanlardan, bitki mühafizəsində bi-
oloji vasitələrdən, təbiətdə işıq və mikroorqanizmlərin təsirindən tez
parçalanan, su ilə tez yuyulan sintetik polimerlərdən və toksik olmayan
tipoqrafik rənglərdən istifadə edir. Y.k.-nın inkişafı uğrunda «yaşıllar»
mübarizə aparır.
YUNESKO (UNESCO) – BMT-in elm, təhsil və mədəniyyət üzrə
təşkilatı.
YUVALAR – müxtəlif heyvanların bala çıxarmaq, yaxud qışlamaq,
gizlənmək və dincəlmək üçün hazırladığı yer. Arılar Y-ını mumdan,
bəzisi ağacın oduncağını çeynəməklə düzlətdiyi kağızdan, qarışqalar
bitki qırıntılarından, yaxud torpaqdan hazırlayır. Termitlərin yuvası 7-8
m hündürlükdə piramidaya oxşayır. Bəzi kəpənək tırtılları hörümçək
toruna oxşayan yuva düzəldir və orada qışlayır. İpəkqurdunun hördüyü
barama həm də onun yuvasıdır. Çanaqlı bağalar və timsahlar
yumurtalarını qumda və ya torpaqda qazdıqları Y-da basdırırlar.
Quşların yuvası onların təkamülündən və həyat tərzindən asılı olaraq
daha müxtəlifdir. Qızılqaz palçıqdan yerüstü təndir formalı yuva qurur.
Sərçəkimilərin yuvası fincan formalıdır. Sarıköynək və pəsnək quşunun
yuvası ağacın nazik budağından asılmış olur. Quşlar Y-ının içərisinə
yumşaq quru ot, tük, xəzəl, ördəklərin bəzisi isə lələklərini yolub
döşəyir. Yırtıcı heyvanların kahaları və zağaları həm də onların Y-ıdır.
YUYUCU VASİTƏLƏR –paltar yumaq üçün işlədilən toz, pasta və
mayelər. Müasir yuyucu vasitələr bir neçə komponentdən, o cümlədən
tenzid (sabun), ağardıcılar, duru şüşə və yuyucu sodadan ibarətdir.
Yuyucu vasitələr məişət axıntılarının (tullantılar) təmizlənməsində xeyli
problem yaradır və təmizləmə şlamlarının (təmizləndikdən sonra qalan
quru qalıq) gübrə kimi istifadə edilməsini məhdudlaşdırır.
YUYULMAQ – (su ilə yuyulub çıxardılmaq) – dağ süxuru və ya
torpağın suda həll olunan maddələrinin məhlula keçmə prosesi və
onların ekosistemdən çıxarılması və ya dərin horizonlara (qismən
torpaqaltı qata) keçməsi. Yağıntı vaxtı yuyulub aparıcı su rejiminə malik
olan ekosistemlər üçün xasdır, (karbonatlardan yuyulmuş dağ qonur
meşə torpaqları).
YUYULMUŞ TORPAQLAR axar səth suları tərəfindən üst qatı
yuyulub aparılmış torpaqlar. Y.t.-ın genetik qatların yuyulma dərəcəsin-
dən asılı olaraq zəif, orta və şiddətli yuyulmuş növləri olur.