QəRİb məMMƏdov mahmud xəLİlov

 

518 

 

Qəbələ rayonunun subalp zonasında yarğan eroziyası 

 

YARĞAN VƏ QOBUQORUYUCU MEŞƏ ZOLAQLARI – qobu 

və yarğanlar boyu eroziyanın inkişafını dayandırmaq məqsədilə salınan 

meşəliklər. Bu zolaqlar torpağı  bərkidir, onun yuyulmasının qarşısını 

alır, səthi axını torpaqaltı axına keçirir, mikroiqlimi yaxşılaşdırır, 

torpaqdan səmərəli istifadə olunmasına şərait yaradır. Əkin üçün həmin 

regiona davamlı  ağac və kollardan istifadə edilir. Yarğanın yanındakı 

cərgələrdə kökdən pöhrə verən ağac və kollardan istifadə olunması 

məsələhət görülür (gilənar, göyəm, çaytikanı, gərməşov, qovaq, aka-

siya), kollar əsasən kənar cərgələrdə əkilir. 

YARIMADA – üç tərəfdən su ilə əhatələnən, bir tərəfdən isə mate-

rik və ya adaya birləşən quru hissəsi. Y-ların əksəriyyəti birləşdiyi qu-

runun davamını təşkil edir. Belə Y-lar materiklə ümumi geoloji quruluşu 

və səth xüsusiyyətinə görə yaxın olur. (məs., Avropada Balkan, Asiyada 

Hind-Çin, Şimali Amerikada Alyaska, Afrikada Somali, Azərbaycanda 

Abşeron Y.-ları). Y. həmçinin müstəqil quru parçasının və ya adanın 

sonradan materikə birləşməsindən də  əmələ  gələ bilir (məs., Avropada 

Krım, Asiyada Hindistan və Kamçatka, Azərbaycanda Sarı Y.-ları). 

Dünyada ən iri Y. Ərəbistan Y.-sıdır. 

YARIMKOLCUQ – alçaqboylu kolcuq, hər il yerüstü zoğların çox 

hissəsi məhv olur, yalnız ağaclaşmış kökümsov tumurcuqlar qalır (bəzi 

yovşan növləri, kəvər, kəkotu, dəvəayağı və s.). 

YARIMKOLLAR  – zoğunun yuxarı (otşəkilli) hissəsi vegetasiya 

dövrünün axırında quruyub məhv olan, aşağı (odunlaşmış) hissəsində 

---

 

487 

 

mühafizə olunan tumurcuqlar hesabına yerüstü hissəsi hər il təzələnən 

çoxillik bitkilər, hündürlüyü adətən 1 m-dək, bəzən 150-200 sm olur. Y-

a yovşan, gəvən, şorangələr və s. daxildir. 

YARIMPARAZİT – qarışıq qidalanan bitki-avtotrof (normal inkişaf 

etmiş yarpaqların köməyi ilə) və hetorotrof (sorucular vastəsilə sahib 

bitkidən qida maddələrini çəkir). Məs. öksəotu, pərinc və s.). 

YARIMSƏHRA  – yerin əsas landşaft tiplərindən biridir. Y. 

mülayim və subtropik qurşaqlarda çöl landşaftı ilə savanna landşaftı 

arasında keçid zolaqları  təşkil edir. Y.-nın başlıca cəhəti bütöv bitki 

örtüyü olmaması və ayrı-ayrı bitki olan sahələrin çılpaqlaşmış torpaqlar 

ilə ayrılması, habelə buxarlanmanın yağıntıdan xeyli üstünlüyü (3-6 

dəfə) və çay şəbəkəsinin çox seyrək olmasıdır. Azərbaycanda Y. 

landşaftı geniş yer tutur. (Kür-Araz ovalığının çox hissəsi, Samur-

Dəvəçi ovalığının çoxu, Arazboyu düzənliklər, Qobustan, Abşeron 

yarımadası və s.). 

Y.-lardan əsasən təbii otlaq kimi istifadə olunur, əkinçilik yalnız su-

varma şəraitində aparılır. 

YARIMSƏRTQANADLILAR, TAXTABİTİLƏR  (Hemiptera) – 

həşərat dəstəsi. Yer kürəsinin hər yerində yayılmış 25-30 min, 

Azərbaycanda 900 növü məlumdur.  Əksər növləri bitginin generativ 

hissəsi ilə, bir qismi xırda onurğasızlar və yosunlarla, bəziləri balıq 

körpələri və kürü ilə qidalanırlar. Müəyyən qismi kənd təsərrüfatı 

bitkilərinin zərərvericiləri olan mənənələri, gənəlri, böcək sürfələrini, 

kəpənəklərin yumurta və  tırtıllarını  tələf edir, digəri insan və ev 

quşlarının qanını soraraq parazit həyat sürür. bəzi növləri insan və 

bitkilərlə  xəstəlik keçirirlər. Azərbaycanda Y-dan ziyankar bağacıq və 

mavr bağacığı, yonca, çəmən, çuğundur, bostan və armud taxtabitiləri 

və s. geniş yayılmışdır; meşə və kənd təsərrüfatı bitkilərinə zərər vurur. 

Mübarizə tədbirləri kimyəvi, bioloji üsulla aparılır.  

YAROVİZASİYA  – 1) birillik bitkilərin fərdi inkişaf 

mərhələlərindən biri; 2) kənd təsərrüfatı bitkiləri toxumlarının səpini 

qabağı  işləmə üsulu. 1930 ildə T.D.Lısenko təklif etmişdir. Y. zamanı 

toxumlar isladılır və lazımi vaxta qədər müəyyən edilmiş temperaturrda 

saxlanılır: bu dənli, bitkilərin məhsuldarlığının artırılmasına imkan 

yaradır. 

YARPAĞIN UDMA QABİLİYYƏTİ  – yarpağın səthində  əmələ 

gələn mayelərdən mineral maddələrin udulması xassəsi. 

YARPAĞINI TÖKƏN MEŞƏ  –  əlverişsiz vegetasiya dövrlərində 

yarpağını tökən ağaclardan ibarət meşəlik (tropik vilayətlərdə quru, tro-

pik vilayətlərdən kənarda isə soyuq dövrdə). 

---

 

488 

 

YARPAQ  – ali bitkilərdə fotosintez transpirasiya funksiyalarını 

həyata keçirən, eləcə də ətraf mühitlə qaz mübadiləsi və bitkilərin həyatı 

üçün zəruri olan digər prosesləri təmin edən orqan. 

Müxtəlif bitki Y.-larından yeyinti sənayesində,  ədviyyat və  dərman 

alınmasında, kənd təsərrüfatı heyvanları  və ipəkqurdlarının 

yemlənməsində, efir yağları, aşı maddələri, qaba lif alınmasında və s.-də 

istifadə edilir. 

YARPAQ BİRƏLƏRİ, PSİLLİDLƏR 

(Psylloidea) – 

bərabərqanadlı xortumlular dəstəsindən həşərat yarımdəstəsi. 1500-dək 

növü məlumdur. Bir çox Y.b. sürətlə çoxaldığından kənd təsərrüfatı 

bitkilərinə böyük zərər vurur. Ən təhlükəlisi alma (Psylla mali) və ar-

mud (P.Pyri) balıcası, kələm Y.b., soğan Y.b.-dir. Əsasən, sürfələri 

zərərlidir; bitkilərin  şirəsini sorduğundan yarpaq və zoğlar quruyur, 

qönçələr, çiçəklər, saplaqlar tökülür, bitki zəif böyüyür. Mübarizə 

tədbirləri aqrotexniki və kimyəvi üsullardır. 

YARPAQ DİAQNOSTİKASI  – yarpaqlarda kimyəvi analiz apar-

maq yolu ilə bitkinin qida elementlərinə tələbatını müəyyənləşdirmək. 

YARPAQ SƏTHİNİN  İNDEKSİ  – biosenozda yarpaqların sahəsi 

ilə (bir tərəfinin) torpaq sahəsinin nisbəti.  İynəyarpaqlı meşədə indeks 

28, çəməndə 30, çöldə 2,5 təşkil edir (Greyger, 1964). Fotosintezin 

məhsuldarlığını tapmaq üçün vegetasiyanın hər gününün indeksləri 

cəmlənir, bu cəm fotosintetik potensial adlanır (m

2

/ha). 

YARPAQBÜKƏNLƏR  (Toriricidae) – kəpənəklər fəsiləsi. Yer 

kürəsinin hər yerində yayılmış 5000 növü məlumdur. Tırtılları yarpaq 

üzərində yaşayır və ipək saplarla onu borucuq və ya yumaqcıq şəklində 

bükür; bitkilərin çiçək, meyvə, toxum, zoğ  və qabığını yeyərək orada 

yollar açır. İldə 5 nəsil verir. 

YARPAQLI MEŞƏLƏR  – yarpağı iynə deyil, enli yarpaq 

plastinkaları  şəklində olan ağaclardan təşkil olunmuş meşələr. Bura 

fıstıq, palıd, göyrüş, vələs, cökə, qarağac, ağcaqayın, dəmirağac, qovaq, 

tozağacı və s. ağac cinsləri daxildir. Y.m. Avropada, Qafqazda, Şimali 

Amerikada, Aralıq dənizi ölkələrində  və s. yerlərdə yayılmışdır. 

Respublikamızın meşələrinin 98%-dən çoxu Y.m.-dir. 

YARPAQSIZ BİTKİLƏR  – məhdud (cüzi) miqdarda rütubətli 

şəraitə uyğunlaşan bitkilər (saksaul, kaktuslar). Bu bitkilərdə 

buxarlandırıcı  səthlər, adətən yarpaqlardan məhrum olur. Y.b.-də foto-

sintez yaşıl gövdələrdə gedir. 

YARPAQYEYƏNLƏR, yarpaqgəmirənlər  – böcəklər fəsiləsi. 

Bədənin uzunluğu 1,7 sm-dəkdir. Sürfələri uzunsov və yoğundur. 

Açıqlıqda, bəzən torpaqda və ya bitki toxumalarında yaşayır. 40 minə 

---