QəRİb məMMƏdov mahmud xəLİlov

 

502 

 

YUYULUB GƏTİRİLƏN TORPAQLAR – mineral, allüvial və 

prolüvial torpaqəmələgətirən materialın aktiv toplanması  nəticəsində 

formalaşan torpaq. Lilli suvarma suyundan uzun müddət istifadə etdikdə 

də belə torpaq tipi yaranır. Adətən yüksək münbitliyə malik olur. 

YÜKSƏKLİK  – Yer səthinin  ətraf sahəyə nisbətən dəniz 

səviyyəsindən 200 m-dən yüksəkdə yerləşən hissəsi. Məs. Volqaboyu 

yüksəkliyi (375 m). 

YÜKSƏKLİK (HÜNDÜRLÜK) QURŞAQLIĞI  – dağlıq 

ölkələrində bitki örtüyünün, torpağın, biosenozların  şaquli yerləşmə 

qanunauyğunluğu və bir-birini əvəz edən qurşaqlar yaratması. Bu, dağ 

ərazisinin böyük yüksəkliyə qalxması  və bununla əlaqədar iqlim 

qradiyentlərinin (temperatur, atmosfer təzyiqi və günəş radiasiyası) 

əmələ gəlməsi ilə irəli gəlir: hər 100 m hündürlüyə qalxdıqca temperatur 

05-08

°, atmosfer təzyiqi 745 n/m

2

 aşağı düşür. Müxtəlif en dairələrində 

müxtəlif olub yerləşdiyi dağlıq ölkənin zonası ilə əlaqdardır. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

 

503 

 

Z 

 

ZAMOR – su səthində oksigenin azalması nəticəsində balıqların və 

s. suda yaşayan heyvanların kütləvi qırılması. 

ZANBAQKİMİLƏR  (Liliaceae) – birləpəli bitki fəsiləsi. 

Kökümsovlu, soğanaqlı bitkilərdir. 250 cinsə  mənsub 4000 növü 

məlumdur. Azərbaycanda 25 cinsi (148 növü) yayılmışdır. Z. fəsiləsinə 

qiymətli tərəvəz (soğan, sarımsaq və s.) dərman bitkiləri (inciçiçəyi, 

əzvay və s.) və dekorativ (zanbaq, dağlaləsi, sünbülçiçək və s.) bitkilər 

daxildir. 

ZƏBTETMƏ  RƏQABƏTİ – hər bir fərd bacardığı  qədər resurs 

zəbt edir. 

ZƏLZƏLƏ – əsasən tektonik proseslər nəticəsində yeraltı sarsıntılar 

və yer səthinin tərpənməsi. Tektonik, vulkanik və uçqun zələzə 

növlərinə bölünür. İl  ərzində 100 minlərlə  zəlzələ hadisəsi baş verir, 

onların yalnız az hissəsi dağıdıcı  təsirə malikdir, cari əsrin məşhur 

fəlakətli zəlzələləri San-Fransiskoda (Kaliforniya) – 1906-cı ildə, Toki-

oda 1923-də, Aşqabadda 1948-də, Çilidə 1960-da, Meksikada 1985-də, 

Şamaxıda 1192, 1902-də, İndoneziyada 2005-ci ildə. 

ZƏRƏRLİ  İSTEHSALAT FAKTORU – iş zamanı müəyyən 

şəraitlərdə  işçinin xəstələnməsinə  və ya iş qabiliyyətinin aşağı 

düşməsinə səbəb olan faktor. Z.i.f. təhlükəli də ola bilər. 

ZƏRƏRLİ MADDƏ – insan orqanizmi ilə  əlaqədar (istehsalat və 

məişət  şəraitində) xəstəlikyaradan və ya onun sağlamlığını pozan 

maddə. 

ZƏRƏRLİ NÖV – nisbi anlayış olub insana iqtisadi, mənəvi və ya 

sosial cəhətdən zərər verir, həmçinin xəstəlik törədir. Miqdarı, olduğu 

yer və vaxtından asılı olaraq bu və ya digər növ insan üçün «faydalı»” 

və ya «zərərli”» sayıla bilər. 

ZƏRƏRSİZLƏŞDİRMƏ – infeksiya və ya təbii-mənbə 

xəstəliklərinin, qarşısını almaq və ya süni yayılan zəhəri yox etmək; ka-

rantin bitki və heyvanları məhv etmək; bina, əşya, alət və s.-ni sterilizə 

etmək istiqamətində kompleks tədbirlər. 

ZƏRƏRVERİCİLƏRİN KÜTLƏVİ ARTMASI MƏNBƏYİ – 

zərərvericilərin kütləvi artan ərazi, oradan isə yayılaraq yeni əraziləri 

fəth etməsi. 

ZƏRƏRVERİCİLƏRİN TƏBİİ  MƏNBƏYİ – insanın və  kənd 

təsərrüfatı heyvanlarının transmissiya xəstəliklərinin hər hansı bir 

ərazidə uyğunlaşma qanunauyğunluğu(məs., ensefolit gənəsi). Burada 

---

 

504 

 

həmin xəstəliklərin fasiləsiz dövr etməsində  iştirak edən orqanizm 

növləri məskən salır. 

ZƏRƏRVERİCİLƏRLƏ  BİOLOJİ MÜBARİZƏ ÜSULLARI – 

Zərərvericiləri məhv etmək və ya onların sayını  tənzimləmək üçün 

təbiətə xəstəlik törədən zərərvericilərin düşmənindən istifadə edilməsi. 

ZƏRƏRVERİCİLƏRLƏ MEXANİKİ MÜBARİZƏ ÜSULLARI 

– Zərərvericilərin (cücü, gəmirici və b.) sadə mexaniki vasitələrin 

(aldadıcı, tələ, quyu) göməyi ilə və ya əl ilə məhv edilməsi.  

ZƏHƏRDAŞIMA – müasir metodlarla orqanizmdə mövcud olan 

zəhərin aşkar edilməsi. Z-ya yeməklə kiçik dozalar şəklində DDT-nin 

insanın piy toxumalarında toplanması klassik misal ola bilər. Z. arzuo-

lunmaz hadisə hesab edilir, belə ki, müəyyən şəraitdə zəhər orqanizmin 

intoksasiyasına səbəb ola bilər. 

ZƏHƏRİN TƏSİR SİNER-GİZMİ – orqanizmə eyni vaxtda bir 

neçə  zəhərli maddənin (eyni istiqamətdə) təsiri. Sinergizm zamanı 

zəhərlər daha çox (hər zəhərin ayrı-ayrılıqda təsirindən fərqli olaraq) 

öldürücü təsir göstərir. 

ZƏHƏRLƏR – zəhərlənməyə və ölümə səbəb olan maddələr. Bütün 

maddələr, o cümlədən dozasından asılı olaraq dərman maddələri (məs. 

strixinin, antropin, morfin və s.) böyük dozada zəhərənmə törədə bilər. 

Köhnəlmiş bəzi qida məhsulu da (məs. balıq, ət konservləri və s.) ağır 

zəhərlənmələrə səbəb olur. 

ZƏHƏRLƏYİCİ MADDƏLƏR (toksik maddələr) – insan 

orqanizminə zəhərləyici təsir göstərən və döyüş silahı kimi işlədilə bilən 

kimyəvi birləşmələr. 

ZƏHƏRLİ  BİTKİLƏR – tərkibində  zəhərləyici maddələr olan 

bitkilər. Z.b-in tərkibində olan zəhərli maddələr mərkəzi sinir sisteminə 

(oyadıcı, iflicedici və s.), tənəffüs və  həzm orqanlarına, ürək-damar 

sisteminə, qaraciyər, böyrəklərə  və s. təsir edir. Z.b.-in faydalı 

xüsusiyyətləri də var. Onların bəzilərindən (xaş-xaş, acılıq, dəlibəng, 

bat-bat və s.) müxtəlif dərman maddələri, bir qismindən (öldürgən, 

tütün, asırqal, kəpənəkçiçək, mahmızçiçək) intektisid alınır. Azərbaycan 

Respublikasında Z.b.-dən öldürgən, acılıq, qatırquyruğu, kəkrə, 

çobanyastığı, cil, acı yonca, qızıl-sarmaşıq, yapıqqanotu, canavargiləsi, 

bat-bat,  dəlibəng, mahmızçiçək, ayıdöşəyi, südləyən, acı biyan, süsən, 

lalə, üzərlik, birəotu, qaymaqçiçəyi, qaytarma, asırqal, həlməl, 

dəmirtikan, xaçgülü, ardıc, sarıkol, qaraçöhrə, gərməşov,  şümşad və s. 

daha geniş yayılmışdır. 

ZƏHƏRLİ HEYVANLAR –  Orqanizmdə insan və digər canlılar 

üçün zəhərli maddələr olan müxtəlif heyvan siniflərinin nümayəndələri. 

---