QəRİb məMMƏdov mahmud xəLİlov

 

472 

 

2,4) və ABŞ-ın Los-Anjeles şəhərində (PH 2,3) qeydə alınmışdır. T.y. 

təbiətə, binalara və qurğulara böyük zərər yetirir, tarixi abidələri 

aşılayır, metal qurğuları karroziyaya uğradır, torpağın, suyun fiziki-

kimyəvi xassəsini dəyişdirir, canlı aləmin bioloji inkişafını  məhv edir. 

T.y. bitki örtüyünün, o cümlədən meşələrin qurumasına, su 

orqanizmlərinə məhvedici təsir göstərir. T.y. təsirindən Norveçin cənub 

hisəsində göllərin 80%-i «ölüdür». T.y.-ın ekoloji problemini həll etmək 

üçün azot oksidi və kükürd qazının buraxılması kəsgin azaldılmalı, yeni 

texnologiya tətbiq edərək yanacağa qənaət etmək, yanacaqdan kükürdü 

kənarlaşdırmaq, tüstü bacalarından çıxan kükürd və azot oksidini tutmaq 

kimi tədbirlər həyata keçirilir, bu sahədə ayrı-ayrı dövlətlərlə beynəlxalq 

əməkdaşlıq edilir. 

TURŞULUQ AMİLİ  – suyun və torpağın turşuluğunu təyin edən 

faktor (pH). 

TUT FƏSİLƏSİ  (Moraceae). Fəsiləyə 70-ə yaxın cins daxildir. 

Əsasən tropik və subtropik iqlimli ölkələrdə yayılmışdır. Azərbaycanda 

fəsilənin 4 cinsi məlumdur. 

Tut cinsi (Morus). Respublikamızda 3 növu vardır. Ağ tut (M.alba), 

qara tut (M.nigra) və qırmızı tut (M.rubra). 

Əncir cinsi  (Ficus). Azərbaycanda 2 növü vardır. Adi əncir 

(F.caria). Azərbaycanda,  əsasən Abşeronda, Qobustanda və aran 

zonalarında becərilir. 

Hirkan  ənciri  (F.hyrcana)  Lənkaran zonasında aşağı dağ 

qurşağında, meşələrdə  tək-tək və topa halında yayılmışdır. Üçüncü 

dövrün relikt bitkisi sayılır. 

Narıncı maklüra (Maclura), bəzən meymun alması da deyilir. Təbii 

halda Çin və Ş.Amerikada yayılmışdır. Azərbaycanda bir çox rayonların 

yaşıllıqlarında rast gəlinir. 

Kağız ağacı cinsi  (Broussonetia).  Təbii halda Çin və Yaponiyada 

yayılmışdır. Azərbaycanda Abşeron, Gəncə  və Kür-Araz düzənliyi 

rayonlarında, parklarda rast gəlinir. 

TUTÇULUQ  – ipəkçilik sahəsi; aqrobiologiya elminə daxildir. T. 

fənni tut bitkisinin morfologiyası, anatomiyası, sistematikası, genetikası, 

seleksiyası, sort tərkibi, tut bitkisinin çoxaldılması, yemlik və meyvə tut 

plantasiyalarının yaradılması, tut yarpaqlarının, meyvələrinin keyfiyyəti, 

biokimyəvi xüsusiyyəti və T.-da təcrübə işinin əsas məsələlərindən bəhs 

edir. 

TÜKƏNƏN NÖV – Artıq neçə vaxtdır ki, təbiətdə rast gəlinməyib, 

ola bilər ki, ona çətin  əlçatan yerlərdə  və yaxud mədəni halda təsadüf 

olunsun. 

---

 

473 

 

TÜKƏNƏN RESURSLAR – istifadə etməklə miqdarı, (ehtiyatı) 

sahəsi get-gedə azalan təbii resurslar. T.r. bərpa olunan (bitki örtüyü və 

heyvanat aləmi) və  bərpa olunmayan (mineral resurslar) resurslara 

bölünür. 

TÜKƏNMƏKDƏ OLAN NÖV – Tam ölmək (məhv olmaq) 

təhlükəsində olan növ, qalan fərdləri təbii  şəraitdə populyasiyanı 

saxlamağa qadir deyildir. Xüsusi dəqiq tədbirlər həyata keçirərək (bəzən 

süni artırmaq yolu ilə) mühafizəsi tələb olunur. T.o.n. ölməkdə olan 

növlərdən fərqli olaraq əlverişli genetik imkana malik olub yeni şəraitdə 

artırılması mümkündür. 

TÜKƏNMƏYƏN (GÜCDƏN DÜŞMƏYƏN) RESURSLAR – 

təbii resursların miqdarca tükənməyən hissəsi (dəniz qabarmaları, günəş 

şüası, atmosfer, hidrosfer, iqlim). Hava hövzəsi kükürd-oksidi, karbon 

qazı, azot, sənaye tozlarilə, hidrosferin isə neftlə, pestisidlərlə, ağır me-

tallarla, detergentlərlə, sənaye və  məişət tullantıları ilə güclü 

çirkləndikdə T.r. tükənən resurslar kateqoriyasına keçə bilər. 

TÜSTÜ  – dispers fazanın bərk hissəciklərindən ibarət yüksək 

dispersiyalı aerozol. Yanma və digər kimyəvi reaksiya zamanı  əmələ 

gəlir. Sənaye tüstüsü ətraf mühiti çirkləndirir, duman, smoq (asılqan) 

əmələ gətirir. T.-dən kənd təsərrüfatında, hərbi işlərdə istifadə edilir. 

TÜSTÜ QAZLARI – sobalarda yanacaq yanarkən  əmələ  gələn 

qazabənzər məhsullar. Tam yanmadan alınan T.q.-nın  əsas tərkib 

hissələri azot, karbon qazı, su buxarı, kükürd qazı (kükürd 4-oksid) və 

oksigen; qismən yanmada isə karbon 2-oksid, hidrogen və 

karbohidrogenlər olur. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

 

474 

 

U 

 

UAYT SPİRT – ağır benzin sortu, yaxud maye karbohidrogenlərin 

qatışığı, 165-200

0

C-də qaynayır. Rəngsiz, parlaq maye olub benzinin 

xarakterik iyinə malik deyil. Y.s. az zəhərli olub iş qaydasına  əməl 

olunduqda təhlükəsizdir. 

UÇQUN  – dağların dik yamaclarında və ya dənizlərin sıldırımlı 

sahillərində süxur kütlələrinin qoparaq böyük sürətlə  aşağıya düşməsi. 

U. aşınma prosesinin süxurları dağıtması, yerüstü və yeraltı suların 

qayanın altını yuması, habelə cazibə qüvvəsi və  zəlzələ  nəticəsində 

əmələ gəlir. Dağ uçqunundan başqa dağ zirvələrindən və yamaclarından 

qar kütləsinin sürüşüb düşməsi nəticəsində qar uçqunu və buz uçqunu da 

olur. Qafqazda, o cümlədən Azərbaycanın dağlarında qar uçqunu 

müşahidə olunur. U. bəzən dağlarda dərələri doldurur və  kəndləri 

dağıdır. 

UÇUB GETMƏ (GƏLMƏ)  – uçan orqanizmlərin (quşlar, yarasa, 

bəzi cücülər) – öz yuvalarından iqlim şəraiti daha əlverişli vilayətlərə 

(payızda) qışlamaq üçün kütləvi surətdə uçub getməsi və uçub qayıtması 

(yazda). Quşların U.g. nəsli proqrama əsaslanır. 

UDMA ƏMSALI – udulmuş maddələrin miqdarının orqanizmə dax-

il olan maddələrin miqdarına nisbəti. 

ULTRABƏNÖVŞƏYİ RADİASİYA  (lat. ultra – fövq, daha çox. 

ifrat)  – dalğasının uzunluğu 10-400 nm diapozonlu elektromaqnit 

şüalarından ibarətdir. Orqanizmlərin həyatı üçün böyük əhəmiyyətə ma-

likdir (bakteriyalara məhvedici təsir göstərir, bitkilərdə isə fermentlərin 

fəallığını dəyişdirir). Heyvan və insana adətən əlverişli təsir göstərir. 

ULTRAELEMENTLƏR – canlı orqanizmlərdə olduqca az miqdar-

da (canlı maddə kütləsnin 10

–5

-dən 10

12

%-ə  qədər) olan kimyəvi 

maddələr (məs., gümüş, qızıl, qurğuşun, civə, radium). 

ULTRAHİQROFİTLƏR – çox nəmli yerlər üçün səciyyəvi hiqrofit 

bitki qrupu. Nəmli (çox rütubətli)  ətraf mühitin bioindikatoru kimi 

istifadə olunur (air-bataqlıq zanbağı, üçyarpaq su yoncası, su süsəni; 

bataqlıq ağcaqanadı, bataqlıq mərcanı, çimli cil, adi qamış və s.). 

URAN,  (latınca Uraniu - U). – kimyəvi element, ağır gümüşü-ağ 

parlaq metal; pluton əldə etmək üçün nüvə yanacağı kimi istifadə olu-

nur. 

URBANİSTİKA (lat. urbanus – şəhərlə bağlı olan, urbs - şəhər) – 

urbanizasiya məsələləri ilə bağlı bütün hadisələri hərtərəfli tədqiq edən 

kompleks fənn. 

---