QəRİb məMMƏdov, mahmud xəLİlov
Yüklə 4,26 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Øÿêil 6.1. Úàíëû îðãàíèçìëÿðèí áèîñôåðèí êîìïîíåíòëÿðè èëÿ ãàðøûëûãëû ÿëàãÿñè
- Şəkil 6.2. Éåðèí áèîñôåðèíè òÿøêèë åäÿí ìàääÿëÿðèí ÿñàñ òèïëÿðè
- Geoloji dövr Biosfer Litosfer Hidrosfer Atmosfer 1 2 3
92
Øÿêil 6.1. Úàíëû îðãàíèçìëÿðèí áèîñôåðèí êîìïîíåíòëÿðè èëÿ ãàðøûëûãëû ÿëàãÿñè Planetdəki bütün orqanizmlərin məcmusunu Vernadski canlı maddə adlandırır. O, yerdə olan canlı orqa- nimzlərin rolu haqqında yazmışdır: Şişirtmədən təsdiq etmək olar ki, planetimizin, biosferin zahiri qabığının kimyəvi vəziyyəti bütövlükdə həya- tın təsiri altındadır, canlı orqanizmlərlə təyin olunur, şübhəsiz, biosferə adi görünüş verən enerji kosmik mənşə daşıyır. O, Günəşdən şüa enerjisi formasında çıxır. Lakin məhz canlı orqanizmlər, həyatın məcmusu bu kosmik şüa- sının enerjisini Yerin kimyəvi enerjisinə çevirir və həyatımızın sonsuz müxtəlifliyini yaradır. Bu canlı maddələr özünün tənəffüsü, qidalanması, metobolizmi, ölümü (məhv olması) və özünün parçalan- ması, daim öz maddəsindən istifadə etməsi, başlıcası isə yüz milyon illərlə fasiləsiz olaraq nəsillərini dəyiş- məsi, özünün doğulması, çoxalması, biosferdən başqa digər yerdə mövcud olmayan müdhiş planetar hadisə- lərdən birini törədir. Yer sətinə daxil olan enerjinin 99%-dən çoxunu Günəş şüalanması təşkil edir. Bu enerji hidrosfer, atmos- fer və litosferdə əksər fiziki və kimyəvi proseslərə hava və su kütlələrinin qarışmasına, buxarlanmaya, maddə- lərin yenidən paylanmasına, qazların udulmasına, ayrılmasına və s. sərf olunur. Biosenozun(biotanın) ətraf mühitin formalaşmasında və sabitləşməsində rolunu onun qlobal funksiyaları (energetik, destruktiv, konsentrasiya, mühit yaratma, nəqletmə) ilə göstərmək olar. Canlı maddələrin mühityaratma funksiyası bütün funksiyaların birgə nəticəsi hesab olunur: energetik funksi- ya bioloji dövranın bütün həlqələrini enerji ilə təmin edir; destruktiv və konsentrasiya funksiyaları dağınıq (sey- rək), lakin həyat üçün çox mühüm elementlərin təbii mühitdən çıxarılması və toplanmasına şərait yaradır. 93
Şəkil 6.2. Éåðèí áèîñôåðèíè òÿøêèë åäÿí ìàääÿëÿðèí ÿñàñ òèïëÿðè 94
Biosferin və onun əsas təşkilinin təkamülü (F.Romada görə, 1981) Vaxt, illərin sayı Geoloji dövr Biosfer Litosfer Hidrosfer Atmosfer 1 2 3 4 5 6 5 x 10
9 4,5 x 10
9 İlk arxey Günəş siste- minin
formalaşması, ən qədim süxurlar Okeanın
kondensasiyası Sərbəst
oksigen yoxdur
3 x 10 9 Dokembri İlk bakteriyalar
Dəmir oksidindən oksigenin əmələ gəlməsi
2 x 10
9
Fotosintez qabiliyyətli ilk orqanizmlər Vulkanizm Müasir
zamana görə oksigenin miqdarı 1% təşkil edir
Fitoplanktonun sürətlə artması Dokembri buzları Azon
qatının əmələ gəlməsi 5 x 10 7
erası Eosen
Oliqosen Taxılotların peyda olması
Qonur kömürün
əmələ gəlməsi
Vulkanizm Oksigenin miqdarının faizi müasir dövrdəkinə yaxındır
2 x 10
7 Miosen
Məməlilərin növ müxtəlifliyinin artması
10 7 Atropoid xətti üzrə ilk primat
Piosen
İlk insanabənzər
1 2 3 4 5 6 10 6 Dördüncü dövr Buzlaqlaşma Dənizin səviyyəsi indikindən 120 m aşağı
Oksigen miqdarı
indikinə uyğun gəlir 7 x 10 8
Çoxhüceyrəlilərin peyda olması
Müasir
zamana nisbətən oksigenin miqdarı 3- 10% təşkil edir
5 x 10 8
− 2,25 x 10 8 Qorulu
bitkilərin və həşəratların peyda olması Saxaranın buzlaqlaşması Daş kömür Okeanın həcminin artması
95 yığınlarının əmələ gəlməsi 10 8 − Mezozoy erası Məməlilərin peyda olması
Vulkanizm Oksigenin miqdarı çoxalır
7 x 10 7
−
Örtülü toxumların peyda olması Çökmə
süxurlarda təbaşir və gipsin toplanması
Cədvəl 6.2. Biosferdə canlı maddənin əsas funksiyaları Funksiya- lar Baş verən proseslərin qısa səciyyəsi Energetik Fitosenoz zamanı Günəş enerjisinin, enerji ilə zəngin maddələ- rin parçalanması yolu ilə isə kimyəvi enerjinin udulması Konsentra- siya
Müəyyən növ maddələrin fəaliyyəti gedişində seçmə toplanma- sı: 1) orqanizm gövdəsini qurmaq üçün istifadəsi; 2) Metabolizm zamanı orqanizmdən kənar edilməsi Destruktiv 1)Qeyri biogen üzvi maddələrin minerallaşması; 2)Cansız qeyri üzvi maddələrin parçalanması; 3)Əmələ gələn maddələrin bioloji dövrana cəlb (daxil) edilməsi; Mühitya-
ratma Mühitin fiziki-kimyəvi parametrlərinin dəyişməsi (başlıca ola- raq qeyri biogen maddələrin hesabına) Nəqletmə Maddələrin ağırlıq qüvvəsinə əks və üfüqi istiqamətində apa- rılması Canlı maddələrin mühityaratma funksiyaları nəticəsində Yerin təbii mühitində aşağıdakı mühüm hadisələr baş vermişdir:
formalaşdırır və karbon qazının konsentrasiyasına təsir göstərir; b) İlkin okean sularının kimyəvi tərkibi dəyişmişdir. Dünya okeanı sularının əmələ gəlməsində biotanın iştirakı istisna olunmur. ç) Litosferdə bəzi dağ süxurları əmələ gəlmişdir. Dəmir, marqans, fosforit, boksid, karbonat və silisium sü- xurlarının geniş yataqlarının biotanın fəaliyyəti ilə əlaqədar yaranmasına aid çoxlu dəlillər vardır. V. İ. Vernads- ki qraniti keçmiş biosferin izləri adlandırır.
dırıcı effektinə görə okean səthindən geri qalmır və təxminən Dünya okeanının sahəsinə bərabərdir, yaxud Yerin quru sahəsindən 2,5 dəfə böyükdür. Bu, qurunun biotasına güclü kontinental rütubətlik dövrünü yaratmağa im- kan vermiş və ona 70-75% nəzarət edir. e) Yerdə gətirmələrin böyük hissəsi formalaşmışdır. Təsdiq edilmişdir ki, bioloji aşınma dağ süxurlarının par- çalanmasında əsas rol oynayır (xırda torpaq hissəciklərinin 80%-i monolit dağ süxurlarından əmələ gəlmişdir); ə) canlı maddə biogenlərinin miqrasiyasının qlobal tsiklinə nəzarət edir, yaxud maddələrin konsentrasiyası biotanın fəaliyyətindən çox asılıdır. Belə bir misal gətirək: həll olunmuş karbon qazının konsentrasiyası okeanın dibində səthinə nisbətən bir neçə dəfə yüksəkdir. Okeanın səthində isə karbon qazının konsentrasiyası atmosfer- də olan konsentrasiya ilə müvazinət (tarazlıq) vəziyyətində olur. Okeanın üst qatında həyat dayandıqda karbon qazının konsentrasiyası okeanın səthində və dərinliyində bərabərləşir. Bunun nəticəsində atmosferə CO 2 -nin atılması baş verir. Bu isə fəlakətli nəticələrə gətirib çıxara bilər. Beləliklə, okeanın biotası atmosferdə CO 2 -nin konsentrasiyasına nəzarət edir, bununla da parnik (istilik) effektini nizama salaraq ətraf təbii mühitin sabitliyini təmin edir. Yüklə 4,26 Mb. Dostları ilə paylaş:
|