Qəşəm Vəliyev
Yüklə 0,82 Mb. Pdf görüntüsü
|
Dastanın türk, Ə.Axundov variantında “buta”dan tamamilə fərqli bir üsula rast gəlirik. Lətif şahın və Mehriban Soltanın bir-birinə olan qarşılıqlı məhəbbət hissi şəkil vasitəsi ilə yaranır. Şəkil vasitəsi ilə aşiq ilə məşuqun bir-birinə qovuşmasına biz XII əsr dahi Azərbaycan şairi Nizami Gəncəvinin “Xosrov və Şirin” poemasında rast gəlirik. Poemada rəssam Şapur Xosrovun şəklini Şirinə üç dəfə göstərir. Elə birinci dəfə Xosrovun şəklini görməklə Şirinin qəlbində məhəbbət hissi oyanır:
...Xosrovun surəti dəydi gözünə Gözəllərə dedi: “Şəkli gətirin, Kimdir onu çəkən, mənə yetirən”. Şəkli gətirdilər, əlinə aldı, Bir saat lal-dinməz, seyrinə daldı, Ürəyi gəlmirdi, qoysun irağa, Həya qoymayırdı qucaqlamağa, ..O şəkli görürkən ruhu gedirdi Gizlətsələr yenə tələb edirdi.
Məlumdur ki, Nizami yaradıclığının əsas kökü, qaynaqları xalq yaradıclığından, xalqın hikmət dünyasından yoğrulmuşdur. Eyni zamanda Nizami yaradıcılığı sonrakı dövr şifahi ədəbiyyatımızın inkişafına təsir göstərmiş, əsərlərinin el variantları yaranmışdır. Nizaminin “Xəmsə”si dastan yaradıcılığının əsas qaynaqlarından olmuşdur. “Leyli və Məcnun”, “Şahzadə Bəhram”, “Fərhad və Şirin” və s. dastanlar “Xəmsə”dən istifadə yolu ilə yaranmışdır. Deməli, “dastançı hər hansı bir yolla isə Nizaminin əsəri ilə tanış olmuş, ilk ilham, ilk yaradıcılıq təkanını ondan almış, sonra da xalq içərisində, şifahi ədəbiyyat xəzinəsində yaşamaqda olan nağıl, rəvayət, əfsanə, şeir və s. istifadə edərək öz dastanını yaratmışdır”. Aşıq Şenliyin yaradıcılığında Nizami qəhrəmanlarına-Leyli, Məcnun, İsgəndər və başqalarına poetik duyumlarda tez-tez müraciət edilir. “Lətif şah” dastanında da bu kiçik epizodlar onun “Xəmsə”dən barındığını göstərir. Dastanda tacir Xoca Heydər həm də mahir rəssamdır. O, ticarət etdiyi ölkələrdə çəkdiyi şəkilləri satıb pul qazanarmış. Türbə yaylasında Lətif şahın gözəl simasını görüb şəklini çəkir. Həmin şəkli Xoca Heydərin evində Mehriban Soltan görür. “Bir könüldən min könülə Lətif şaha aşiq oldu. Xoca Heydərdən soruşdu: •
Xoca, bu şəkil kimindir? Xoca Heydər dedi: •
Qız Lətif şahın bir şəklini tacirdən alıb dedi: •
Xoca, bu şəkili bundan sonra, heç kəsə verməzsən, əgər nəbadə verəsən, boynunu vurduracağam”. Lakin Xoca Heydər verdiyi sözə əməl etmirdi: qazanc məqsədilə ticarət etdiyi ölkələrdə Lətif şahın şəklini satırdı. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, variantlarda dastan qəhrəmanlarının bir-birilə ilk tanışlığı iki vasitə-buta və şəkil vasitəsi ilə olmuşdur. “Buta”almaq orta əsr klassik dastanlarımız üçün səciyyəvi cəhətdir. “Lətif şah” dastanının XIX yüzilliyin sonunda yarandığını qeyd etmiş olsaq, dastan qəhrəmanlarının şəkil vasitəsi ilə tanışlığının səbəbəsiz olmadığını görərik. Çünki XIX yüzilliyin sonu, XX əsrin əvvəllində mövcud ictimai-siyasi şəraitlə, folklorun xalq həyatına daha dərindən nüfuz etməsi ilə əlaqədar, “buta” artıq özünün mifik tutumunu qoruyub saxlaya bilmirdi. Dastan yaradıcıları bu cəhəti müəyyən qədər “reallaşdırmışlar” ki, son dövrlər /XIX- XX əsr/ yaranan dastanlarda bu, özünü qabarıq şəkildə göstərir. Bütün variantlardan fəqli olaraq 1961-ci il variantında Dərdli şah Lətif şahın xəstəliyini sağaltmaq, dərdinə əlac etmək üçün Lələyə üç gün möhlət verir. Lələ Lətif şahın eşqə mübtəla olduğunu bilirdi. Lələ dünya gözəli qızını bəzədib Lətif şahın yanına göndərir, lakin Lətif şah onu bəyənmir. Dastanın türk variantında Fas padşahının pəhləvanı İsfəndiyarın anasının yuxusu verilmişdir. Digər variantlarda buna təsadüf etmirik. İsfəndiyarın anası gecə yuxuda görür ki, “İsfəndiyar qannı dəryanın içindədi. Nə qədər əlini atdı, tutammadı. On üç-on dörd yaşında gənc bir oğlan İsfəndiyarı öldürdü”. Sözsüz, sınama, yuxu yozumlar əski inamlarla bağlıdır. İsfəndiyarın anası onu səfərdən yayındırmaq istəyir. İsfəndiyar buna razı olmur. Döyüş meydanında İsfəndiyar pəhləvan Lətif şahla qarşılaşanda anasının yuxusu yadına düşür. Yenə həmin variantda Fasın xristian ölkəsi olduğu göstərilir.Mövcud variantların heç birində bu xüsusiyyətə rast gəlinmir. Xoca Heydər Mehriban Soltanın şəklini Fas padşahına göstərir. Padşah elçi göndərir. Hindistan şahı Əziz Soltan Fas padşahı müsəlman olmadığına görə qızı vermir. Belə olduqda Fas padşahı öz pəhləvanı İsfəndiyarı qoşunla göndərib Mehriban Soltanı zorla almaq istəyir. Lətif şah öz sevgilisinin vətənini qoruyur, İsfəndiyarı məğlub edir. Fas padşahı bundan bərk qəzəblənib sərkərdəsi Xıdırcanı İsfəndiyarın qisasını almağa göndərir. Dəryada tufana düşən Lətif şah Xıdırcanın gəmisinə rast gəlir.Gəmidəki yaralı əskərlər Lətif şahı tanıyırlar. Xıdırcan Lətif şahı Fas padşahının yanına gətirir. İsfəndiyar pəhləvan həm də Fas padşahının bacısı Əsma xanımın nişanlısı idi. Padşahın vəziri müsəlman olduğundan Lətif şaha qanı qaynayır, ona kömək edir. Əsma xanımın köməkliyi ilə Lətif şah zindandan qurtarır. Lətif şah onu düşmən pəncəsindən xilas edən Əsma xanımla evlənir. Dastanın 1961,1965-ci il Ə.Axundov variantlarında Əsma xanımın milliyyətcə xristian olduğu göstərilmir. Dastanın türk variantında digər variantlardan fəqli cəhət nəzərə çarpır. Dastanın nəzm hissəsinin poetik forması rəngarəngdir. Belə ki, burada qoşmalardan sonra cinaslı, cinassız bayatılar verilmişdir. Ehtimal ki, bu, dastan söyləyən peşəkar ifaçı aşığın əlavəsidir. Dastanı söyləyən müəyyən epizod barədə lirik-psixoloji əhvali-ruhiyyəni daha emosional aşılamaq üçün yerinə və məqamına uyğun bayatılardan istifadə etmişdir. Həmin bayatılardan bir neçəsinə diqqət yetirək:
Gözədə
Kəhlik otlar gözədə, Sənə də qurban olum, Sənə baxın gözə də.
Endi zülfün, Gərdənə endi zülfün. Dəstələ qoy qoynuma, Qan eylər indi zülfün və s.
Bu qəbil poetik müraciətə biz Aşıq Şenliyin “ Məhəmməd və Guldənə” dastanında da rast gəlirik ki, bu barədə bir qədər sonra danışılacaqdır. “Lətif şah” dastanının variantları arasındakı fərqli cəhətləri nəzərdən keçirdikdə aydın olur ki, variantlar arasında ümumi, oxşar cəhətlər çoxdur. Oxşar cəhətlər nəinki əsas qəhrəmanlar, hətta ikinci dərəcəli surətlərdə də nəzərə çarpır. Surətlərin psixologiyasında, onların cəmiyyətə Yüklə 0,82 Mb. Dostları ilə paylaş:
|