Qəşəm Vəliyev
Yüklə 0,82 Mb. Pdf görüntüsü
|
münasibətində ümumilik vardır. Lələ surəti insana qayğıkeş münasibətin nümunəsi kimi bütün variantlarda dəyişməz qalmışdır. Mənfi surət kimi İsfəndiyar pəhləvanın özgə torpağına göz dikmək, insan qanına susamaq və s. kimi qeyri-insani xüsusiyyətləri bütün variantlarda oxucuların nifrətinə səbəb olur. Variantlarda hətta bəzi yer adları da dəyişməz qalmışdır. Dastandakı ümumi, oxşar motivlər aşağıdakılardır: •
Yəmən padşahı Qəmsiz şahın yüksək insani keyfiyyətlərə malik ədalətli şah kimi təsvir olunması; •
•
Dastanın baş qəhrəmanı Lətif şahın nəzir-niyazla dünyaya gəlməsi; •
Lətif şahın ilk təlim-tərbiyəsinin dayələrə tapşırılması, atasından icazə alıb ova çıxması; •
Lətif şah və Mehriban Soltanın eşqə düçar olub xəstələnmələri: •
Lətif şahın Mehriban Soltanı axtarmağa getməsi, ata-anasının razı olmaması, onu ölkə gözəllərindən biri ilə evləndirmək istəmələri, axırda əlacsız qalıb razı olmaları; •
Lələnin Lətif şaha qoşulub yola düşməsi; •
Mehriban Soltanı görmək məqsədilə Lətif şahın Hindistan bazarında “ arşın mal” alveri etmələri; •
Lətif şahın ona qalib gəlməsi; •
Lətif şahın dəryaya düşməsi, durna və dəryaya müraciət etməsi; •
Lətif şahı Əsma xanımın xilas etməsi və onunla evlənməsi; •
Lətif şahın Mehriban Soltanı götürüb Lələ ilə birlikdə vətənə qayıtması; •
Digər dastanlarda olduğu kimi, Lətif şahın saz-söz sənətinin bilicisi olması və döyüş meydanlarından qalib çıxması və s. Variantlar arasında bu ümumi oxşar motivlərə əsasən deyə bilərik ki, dastan eyni bir şəxs tərəfindən qoşulmuşdur. Dastan variantları arasındakı oxşarlıqlar qoşmalarda özünü daha qabarıq biruzə verir. Nəzm hissədə bəzi söz, ifadə və misraların dəyişdirilməsinə, variantlarda onların sinonimlərinə rast gəlirik. Lakin bununla belə qoşmaların ümumi məzmunu saxlanılmışdır. Fikrin aydın olması üçün aşağıdakı qoşmanı misal göstərək. 1961-ci il variantında:
Dərdi-qəm içində yatan, ay oğlan, Bir od saldın şirin cana, gedirəm. Vallahi, kəsildi səbri-qərarım, Atəş alıb, yana-yana gedirəm.
İnciynən tökəydim yaşılı,alı, Bundan belə gözüm gözləyər yolu, Amanətdi: verdim bu ərzi-halı, Səlamət saxla, o yana gedirəm.
Bu Mehriban sənə mubtəla oldu, Gözüm gördü, könlüm intizar qaldı. Mənzildən məkana üç aylıq yoldu Xəbər alsan, Hindistana gedirəm.
Türk variantında:
Hab içində yatan beyhaber oğlan, Bir od saldın şirin cana gederem. Yağın bil kesildi sebri gerelim, Ataş alıb yana-yana gederem.
Eynimnen tökerem yeşimi, alı, Gederem yas tutar, beklerem yolun, Amanatım sahla bu erzuhalım, Sana bir nişana verip gederem.
Mehriban Sultanım xuda yanıldı, Gözüm gördü, könlüm intizar qaldı. Menzildə mekanım üç aylıq yoldu, Haber alsan Hindistana gederem.
Ə.Axundov variantında: Xab içində yatan bixəbər oğlan, Bir od saldın şirin cana gederem. Dərdindən mən oldum dəli-divana, Atəş tutub yana-yana gedirəm.
İnciynən tikərdim yaşılı,alı, Qaralar geyibən gözlərəm yolu. Sən saxla yadigar bu ərzi-halı, Gövhərəm çatmışam kana gedirəm.
Qoşmalardan göründüyü kimi, “Lətif şah” dastanı aşıqlar tərəfindən ifa edilərkən müəyyən fərqlərin meydana gəlməsinə səbəb olmuşdur. Belə fərqli xüsusiyyət hər bir folklor nümunəsinə xas olan cəhətdir və dastanın uzun müddət repertuarda olmasını, dinləyici rəğbətini qazandığını göstərir. Dastan yazıya alındığı zaman aşığın söyləmə tərzi, istedadı, bacarığı variantın güclü və ya zəif, sönük yaranmasına səbəb olur. “Lətif şah” dastanının Azərbaycan dastanlarının hansı bölgüsünə daxil olduğunu izah etmək lazımdır. Prof. M. H.Təhmasib Azərbaycan dastanlarını qəhrəmanlıq dastanları, məhəbbət dastanları və ailə-əxlaq dastanları şəklində qruplaşdırır. O, məhəbbət dastanlarının bir növü olan məhəbbətlə qəhrəmanlıq hüdudlarında dayanan dastanlar haqqında yazır: “Bir növ qəhrəmanlıq dastanlarından məhəbbət dastanlarına keçid mərhələsi təsiri bağışlayan bu əsərlərin xalq içərisində ən geniş yayılmışları aşağıdakılardır: “Şah İsmayıl-Gülzar”, “Novruz-Qəndab”, “Mehr-Mah”, “Tahir-Zöhrə” nin bəzi variantları, “Xurşid-Mah Mehri”, “Şahzadə-Bəhram”, “Abbas-Dahadürüz”, “Dilsuz-Xəzangül”, “Məhəmməd və Güləndam”, “Seyfəlmülk”, “Hicran-İnsan” və s”.
“Lətif şah” dastanı da həmin qrupa daxil edilmişdir. Bu qrup dastanların burada məhəbbət əsas səciyyəvi xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, burada məhəbbət və qəhrəmanlıq bir-bir ilə uzlaşdırılır, biri-digərini tamamlayır, bütövləşdirir. Dastan qəhrəmanı öz aşiqini çılğın bir
məhəbbətlə sevməklə yanaşı, bu sevgiyə qarşı mane olan qara qüvvələrə qarşı mübarizə aparır. Öz dövrünün hərb sənətinin mahir bilicisi olurlar. Dastan qəhrəmanları söz meydanında qalib gəldikləri kimi , qılınc-qalxan, gürz və s. vuruşunda da zəfər qazanır, öz sevgililərinə qovuşurlar. Göstərilən xüsusiyyətlərə əsasən “Lətif şah” dastanının həmin qrupa daxil olması inandırıcıdır. Bəs nə üçün “məhəbbətlə qəhrəmanlıq hüdudlarında dayanan dastanlar” qrupu meydana gəlmişdir? Axı, hər bir təsnifatın müəyyən elmi-nəzəri əsası olmalıdır. Yuxarıda adları çəkilən həmin qrupa daxil dastanların eyni əsrdə yarandığını söyləmək doğru olmaz. Məhəbbətlə qəhrəmanlıq hüdudlarında dayanma mexanizmi müxtəlif tarixi dövrlərin kəsimlərində yarana bilər. Bu məsələyə “folklorun öz xüsusi yolu ilə tarixə yoldaşlıq etməsi” prinsipi ilə yanaşılmalıdır. Tarixi dövrün mürəkkəb siyasi şəraiti, ictimai-sosial ziddiyyətlərin kəskinləşməsi, qəsbkar müharibələr, vətənin taleyi məsələsi və s. məhəbbət dastanlarının strukturunda müəyyən dəyişiklik yaradır. Məhəbbətlə qəhrəmanlıq hüdudlarında dayanan dastanlarda məhəbbətin bəşəri məzmun kəsb etməsi, onun humanist xarakteri qəhrəmanın düşmən qüvvələrə qarşı vuruşmasının ədalətli mübarizə olduğuna oxucunu inandırır və onlarda xeyirxahlığa, azadlığa qənim kəsilən qüvvələrə qarşı mübarizlik hissi tərbiyələndirir. Məhəbbət dastanı olan-məhəbbətlə qəhrəmanlıq hüdudlarında dayanan, “Lətif şah” dastanının hansı səciyyəvi xüsusiyyətləri vardır? Dastanda bir-birini qızğın bir məhəbbətlə sevən qəhrəmanların mənəvi aləmləri, xarakter- xüsusiyyətləri ön plana çəkilir. Əsərdə mühüm ictimai-siyasi hadisələr əsasən məhəbbət motivləri işığında əks etdirilir. Burada vətən məhəbbəti, vətənin azadlığı uğrunda mübarizə aparmaq ideyası əsas xətti təşkil edir. Dastanda insanın şəxsiyyətinin toxunulmazlığı, ictimai hüquqlarının tapdanmasına yol verməmək, onun mənlik və şərəfinin qorunması, xeyirxahlıq, dostluq və sədaqət məsələləri Lətif şahla Mehriban Soltanın pak, ülvi məhəbbəti fonunda daha qabarıq göstərilir. Mövcud sinifli cəmiyyətin yaramazlıqları, ikiüzlülük, paxıllıq, yaltaqlıq, dönüklük və s. mənfi cəhətlər tənqid və ifşa olunur. Təsadüf deyildir ki, “Lətif şah”dastanı folklorşünas Ə.Axundovun diqqətini cəlb etmiş, “Ədəbiyyat qəzetində” “Lətif şah” dastanında vətən sevgisi” adlı məqalə çap etdirmişdir. Məqalə ilə bağlı bir neçə iradı söyləmək yerinə düşərdi. Məqalədə dastan müəllifi barədə heç bir məlumat verilmir. Burada Bəhram şah surəti haqqında danışılır ki, biz, mövcud variantların heç birində bu surətə rast gəlmədik. Məqalədə Lətif şahla Mehriban Soltanın Hindistandan birlikdə yola salındığı göstərilir: “Onlar dərya ilə gedərkən fırtına qopur, gəmi parçalanır və Lətif şah öz sevgilisi Mehriban Soltandan ayrı düşür. Onlar hərəsi bir taxta parçasının üstündə qalır. Dalğalar Mehriban Soltanı Yəmən vilayətinə, (Lətif şahın atasının məmləkətinə), Lətif şahı isə dünyanın ən coşqun, girdablı və təhlükəli yerlərinə aparıb çıxarır. Lətif şah böyük bir fəlakət qarşısında qalır”. Yenə mövcud variantların heç birində belə bir epizoda rast gəlmirik. Variantlarda ancaq Lətif şahın dərya seyrinə çıxarkən fırtınaya düşməsi göstərilir. Məqalədə Lətif şahın Əsma xanımın evlənmək üçün təklifini rədd etdiyi göstərilir. Ancaq dastanda Mehriban Soltanın razılığı ilə Lətif şah, onu ölümdən xilas etdiyinə görə Əsma xanımı da öz vətəninə gətirir, həmçinin Lətif şahın Mehriban Soltanın atasına elçi göndərdiyi qeyd edilir: “O, Lələsini padşahın yanına elçiliyə göndərir, ancaq padşah qızını ona verməyə razı olmayır.
Yüklə 0,82 Mb. Dostları ilə paylaş:
|