Qida fiZİologiyasi fəNNİ azərbaycan böLMƏSİ muhazire qida fiZİologiyasinin qisa iNKİŞaf tariXİ Plan 1

 
47 
 
mexanizmləri bəzi metabolik prosesləri spesifık olaraq idarə edir, onlarda tarazsızlıq 
(disbalans) yarandığı hallarda korreksiyaedici, uyğunlaşdırıcı (adaptiv) təsir göstərir. 
Maddələr  mübadiləsinin  hüceyrələr  səviyyəsində  kimyəvi  tənzimlənməsində 
anabolik  və  katabolik  fermentlərin  rolu  da  böyükdür.  Qida  maddələrinin  (amin-
turşuları,  yağ  turşuları  və  mono-  və  disaxaridlər)  mürəkkəb  sintez  proseslərinə 
qoşulmasını,  onların  çevrilmələrini  və  ümumi  plastik  mübadiləni  tənzimləyən 
anabolik fermentlər (müxtəlif sintetazalar, transferazalar və s.) və qida maddələrinin 
oksidləşməsi  (parçalanması)  hesabına  bioloji  enerjinin  hasilini  tənzimləyən 
katabolik fermentlər (müxtəlif oksidazalar, hidrolazalar və s.) birlikdə ümumi meta-
bolizmin ayrı-ayrı reaksiyalar zənciri səviyyəsində tənzimlənməsini təmin edirlər.  
Orqanizmdə  gedən  mübadilə  proseslərinin,  o  cümlədən  kimyəvi  dəyişikliklər 
və adaptasiya hadisələrinin qarşılıqlı əlaqəsini və vəhdətini təmin edən əsas prinsip, 
müxtəlif  qida  maddələri  və  toxuma  komponentlərinin  enerjisinin  ekvivalentliyi 
ideyasına  əsaslanır.  O  zaman  ki,  əsas  "yanacaq"  növləri  (karbohidratlar  və  yağlar) 
vasitəsilə orqanizmə daxil olan kalori, orqanizm tərəfındən sərf olunan kaloridən az 
olarsa, onda orqanizmdə həm qida vasitəsilə daxil olan zülallar, həm də öz məxsusi 
zülalları  parçalanmağa  başlayır;  bu  orqanizmin,  onun  əzələ  və  orqanlarının  haldan 
düşməsinə  gətirib  çıxarır.  Bu  kimi  vəziyyət  uzunmüddətli  tam  aclıq  zamanı  yarana 
bilər.  Qısamüddətli  və  ya  fızioloji  acqalmadan  fərqli  olaraq  uzunmüddətli  və  ya 
pataloji  acqalma  orqanizmin  elə  vəziyyətidir  ki,  bu  zaman  xarici  qidadan  məhrum 
olan  orqanizm  "özü-özünü"  yeyir,  başqa  sözlə, o  endogen qidalanmaya  keçir  və  bu 
yolla  öz  energetik  tələbatlannı  təmin  edir.  Acqalma  zamanı  ağır,  fatal  vəziyyət  baş 
verənə  qədər  orqanizmin  metabolizmində  bir-birilə  bağlı  olan  səciyyəvi  dəyişiklik 
və proseslər inkişaf edir. 
Dolu  bədənli  sağlam  adam  birdən-birə  yeməkdən  məhrum  olarsa  və  bu  hal 
günlərlə davam edərsə, onun orqanizmində aşağıdakı kimi mənfı dəyişikliklər mü-
şahidə  edilir.  Qanda  şəkərin  (qlükoza)  miqdarı  tezliklə  aşağı  düşür  və  bu,  insulin 
hormonunun az, qlyükoqon hormonunun  isə çox ekssekresiya olunmasına, qaraci-
yərdə  ehtiyat  şəkər  kimi  saxlanılan  qlikogenin  sürətlə  parçalanmasına  (qlikogeno-
liz)  gətirib çıxarır. Əgər orqanizm bir sutka ərzində qida qəbul etməzsə, onun qli-

---

 
48 
 
kogen  ehtiyatı  təxminən  tükənir.  Aclığın  ikinci  sutkasında  isə  orqanizmdə  yeni 
proseslər  silsiləsi  meydana  gəlir.  Yağları  parçalayan  lipaza  fermentlərinin  fəallaş-
ması ilə əlaqədar olaraq yağ depolarındakı mürəkkəb yağlardan çoxlu yağ turşuları 
əmələ  gəlir  və  qaraciyərdə  oksidləşir.  Yağ  depolarından  (dərialtı  piy  təbəqəsi,  da-
xili orqanlar üzərində yığılan piyliklər) səfərbər olan yağ turşularının oksidləşməsi 
hesabına periferik toxumaların, qaraciyərin və digər daxili orqanların enerjiyə olan 
tələbatı ödənilir. Piy toxuması bir neçə gün, hətta həflə ərzində orqanizmi enerji ilə 
təmin edə bilər. Orqanizm ilk həftələr ərzində uzunmüddətli aclığa uyğunlaşdıqca, 
qaraciyərdə  yağların  oksidləşməsi  nəticəsində  əmələ  gələn  keton  maddələrinin 
miqdarı  kəskin  olaraq  artır,  piruvat,  oksalasetat  kimi  madddələrin  çatışmazlığı 
üzündən  Krebs  tsikli  (limon  turşusu  və  ya  üç  karbonlu  maddələr  tsikli)  vasitəsilə 
bir  sıra  vacib  metabolitlərin  axını  zəifləyir.  Ürək  və  beyin  kimi  orqanlar  öz  enerji 
tələbatlarını  keton  maddələri  hesabına  ödəməyə  uyğunlaşmağa  başlayırlar.  Əgər 
keton maddələri istifadə olunmadan artıq əmələ gələrsə, onda orqanizmdə metabo-
lik asidoz yaranır, aclıq davam etdiyi hallarda enerji üçün toxuma zülallarının sərf 
edilməsi başlanır. İlk olaraq, mədə-bağırsaq toxumasınm, mədəaltı vəzin, sonra di-
gər  daxili  orqanların  (qaraciyər,  dalaq),  daha  sonra  əzələlərin  və  nəhayət,  beynin 
labil  və  funksional  zülalları  parçalanır.  Aminturşuların  katabolizmi  sürətlənir  və 
orqanizmin  enerji  ehtiyacları  artıq  onların  hesabına  təmin  edilir.  Uzun  müddətli 
aclığın  son  mərhələlərində  beyin  öz  enerji  təminatını  periferik  orqanlarda  gedən 
katabolik  proseslər  nəticəsində  əmələ  gələn  energetik  substratların,  ən  çoxu  isə  p-
oksibutiratın  oksidləşməsi  hesabına  ödəyir.  Eyni  zamanda  əzələ  toxumasının  küt-
ləsi, orqanizmin ümumi fəallığı və enerji sərfi azalır. Nəhayət, bütün növ qlikogen, 
yağ  və  mobil zülal ehtiyatları tükəndikdə, orqanizm, hətta ürək, ağciyər, qan  və s. 
bu  kimi  həyata  vacib  olan  toxumaların  struktur  zülallarını  sərf  edir.  Kollaps 
nəticəsində ölüm baş verir. 
Tam  acqalma  zamanı  insan  orqanizminin  yaşama  müddəti  yaşlılarda  65-70 
gün  hesab  edilir.  Cavan  orqanizm  yaşlı  orqanizmə  nisbətən  tez  tələf  olur.  Qoca 
adamlar  cavanlarla  müqayisədə  acqalmaya  daha  dözümlüdürlər.  Çünki  onlarda 
maddələr  mübadiləsi,  onsuz  da  çox  yavaş  həyata  keçir.  Qadınlar  kişilərə  nisbətən 

---

 
49 
 
aclığı  daha  yüngül  keçirirlər.  Hesab  edilir  ki,  orqanizmin  piy  ehtiyatları  nə  qədər 
çox olarsa, onun acqalma müddəti bir o qədər uzun çəkə bilər. Lakin eyni köklüyə 
malik olan  müxtəlif adamlar, aclıqdan eyni şəraitdə ən  müxtəlif  müddətlərdə tələf 
ola  bilər.  Bu,  görünür  orqanizmin  aclığa  fərdi  dözümlülüyündən,  onun  sinir 
sisteminin  xüsusiyyətindən,  maddələr  mübadiləsinin  və  digər  fiınksiyalarının 
səviyyəsi və xarakterindən asılıdır. 
 
5) Orqanizmin qida maddələrinə və enerjiyə olan tələbatı 
Termodinamika nöqteyi-nəzərincə  insan orqanizmi açıq sistemlərə aid edilir. 
Çünki  o,  daima  xarici  mühitlə  həm  maddələrlə,  həm  də  enerji  ilə  təmasda  olur. 
Hələ  1780-ci  ildə  A.Lavuazye  canlı  orqanizmlərdə  istiliyin  ölçülməsini  işləyib 
hazırlamışdır  (şəkil  1).  Onun  kalorimetri  bilavasitə  fasiləsiz  üsulla  ayrılan  istiliyi 
qeydə  almışdı.  İntensiv  mübadilə  proseslərinin  birbaşa  ölçülməsi,  ona  ilk  dəfə 
enerjinin saxlanması qanununu canlı orqanizm üçün tətbiq etməyə imkan vermişdi. 
 
Şəkil 1. Kalorimetrik kameranın sxemi 
 
Həyat  fəaliyyəti  prosesində  orqanizm  tərəfındən  itirilən  enerji  isə  qida 
maddələrinin hüceyrələrdə oksidləşmə və sadə maddələrə çevrilməsi ilə bərpa olunur. 
Eyni  zamanda,  müxtəlif  növdə  müəyyən  enerji  də  aynlır  ki,  bu  da  iş  görülməsinə, 
bədənin temperaturunun sabit saxlanmasına və s. işlərə sərf olunur. 

---