Qubad İbad oğlu (Bayramov) Özəlləşdirmə

Ukraynada 1-1,5 ilə kiçik müəssisələri, 4-5 ilə isə orta və iri müəssisələri özəlləşdirmək vəzifəsi 
qarşıya qoyulsa da, sonradan müxtəlif  subyektiv  və obyektiv  problemlər  bu vəzifənin yerinə
yetirilməsini (xüsusilə də orta və iri müəssisələrlə bağlı) xeyli ləngitmişdi. Buna səbəb 1995-ci ildə
1994-cü illə müqayisədə özəlləşdirmə tempinin 2,5 dəfə aşağı düşməsi olmuşdur ki,  bunu da 1994-
cü ilin iyunundan 1995-ci ilin mayına qədər olan dövrdə tətbiq olunan müvəqqəti  qadağa ilə izah 
etmək mümkündür. Özəlləşdirməyə qarşı maratoriumu Ukraynanın Ali Radası - parlamenti elan 
eləmişdi. Ukraynada özəlləşdirmə prosesinin 6,5 ili ərzində 7 dəfə hökumət və 3 dəfə isə Ali 
Radanın tərkibi dəyişmişdir. Siyasi qrupların maraq dairəsinə zidd olan özəlləşdirmə məsələləri Ali 
Radanın gündəliyində dəfələrlə müzakirəyə çıxarılmış və bir çox hallarda özəlləşdirilməsi qadağan 
olunan müəssisələrin  siyahısının genişləndirilməsi ilə nəticələnmişdir. Sonuncu dəfə 1996-cı ildə
Ali Rada tərəfindən özəlləşdirməyə bu məqsədlə qoyulan qadağa siyahının yenidən 
genişləndirilməsinə vaxt qazanmaq zərurəti ilə əsaslandırılmış və 6000 obyekt özəlləşdirilməsi 
qadağan olunan müəssisələrin siyahısına daxil edilmişdir.
Azərbaycanda da özəlləşdirmənin sürəti ilkin dövrlər yüksək olsa da sonradan onun tempi aşağı 
düşmüş, 1998-ci ildən başlayaraq 1,5 il müddətində epizodik xarakter daşımışdır. Bu 1995-1998-ci 
illərdə dövlət mülkiyyətinin özəlləşdirilməsi proqramının başa çatması, növbəti mərhələ üzrə isə
yeni proqramın qəbul edilməsinin ləngidilməsi ilə izah oluna bilər. Yeni proqramın qəbuluna qədər 
özəlləşdirməyə məsul olan və rəhbərlik edən orqanda struktur və kadr dəyişiklikləri aparılmış və
nəhayət 10 avqust 2000-ci ildən II dövlət özəlləşdirmə proqramı prezident fərmanı ilə təsdiq  
olunmuşdur. Bu proqramın qəbulunu ləngidən başlıca səbəblərdən biri də Dövlət Əmlak 
Komitəsinin  rəhbərliyi ilə prezident  Aparatının  iqtisadi  siyasətə məsul işçiləri arasında 
özəlləşdiriləcək obyektlərin siyahısı və özəlləşdirmə  çeklərinin dövriyyə müddəti ilə əlaqədar 
yaranmış fikir ayrılığı olmuşdur. Müzakirələrin sonu özəlləşdirmə paylarının dövriyyə müddətinin 
uzadılması və DƏK rəhbərliyinin istefaya göndərilməsi ilə nəticələnmişdir. Beləliklə də,
Azərbaycanda kütləvi özəlləşdirmə mərhələsinin, o cümlədən onun həyata keçirilməsində əsas 
vasitə olan çeklərin dövriyyəsinin 2002-ci il 1 yanvar tarixinədək uzaldılması prezident fərmanı ilə
təsdiq edilmişdir. Bütün bu proseslər son nəticədə özəlləşdirmənin tempinə mənfi təsir 
göstərmişdir. Ümumiyyətlə, postsosialist dövlətlərinin əksəriyyəti üçün kiçik özəlləşdirmə
mərhələsi böyük sürət tempi ilə seçilsə də sonrakı mərhələlər üzrə  özəlləşdirmənin tempinin aşağı 
düşməsi əksər ölkələrdə müşahidə olunmuşdur.  Hazırda bu ölkələrin  bəzilərində  "sona çatdırıla 
bilməyən özəlləşdirmə sindromu"  hökm sürməkdədir.
Kütləvi özəlləşdirmə proqramlarının müqayisəli təhlili, bir çox ölkələr üzrə həyata keçirilən 
dövlətsizləşdirmə prosesinin  tempi ilə dövlət əmlakının satılmasından əldə  edilən vəsaitin miqdarı 
arasında bəzi ziddiyyətlərin mövcudluğunu deməyə əsas verir. Təcrübə göstərir ki,  bir çox 
ölkələrdə dövlət fiskal funksiyalarını yerinə yetirərkən əmlakın satışından əldə edilən vəsaitin  
həcminin vergi daxilolmalarının miqdarının artırılması məsələsinə münasibətdə dilemma qarşısında 
qalır. Belə ki, dövlətin sərəncamında  nə qədər  çox səhm  payı qalırsa, bir o qədər də
özəlləşdirmədən vəsait daxil olması imkanları genişlənir. Bu, həmçinin, sonradan həmin payı 
strateji  investora satılması  işini də asanlaşdırır. Lakin, KÖP-də nəzərdə tutulan hərraclarda 
səhmlərin əsasən özəlləşdirmə paylarına  satışı bir tərəfdən  prosesin tez başa çatmasını 
şərtləndirirsə, digər tərəfdən dövlətin qısa zamanda gəlir əldə etmək imkanlarını  məhdudlaşdırır. 
Bu istiqamətdə dövlətin gəlir əldə  etmək  şansı özəlləşdirmədən  sonra xüsusi bölmədə fəaliyyət  
göstərən  müəssisələrdən daxil olan vergilərdən  asılı vəziyyətə  düşür. Praktika təsdiq edir ki, bu 
proses bir çox hallarda hökumətin ümidlərinin puça çıxması ilə nəticələnir, çünki, kütləvi 
özəlləşdirmənin obyekti olaraq xüsusiləşmiş müəssisələrin  əksəriyyəti bu mərhələdən sonra 
səmərəli fəaliyyət imkanlarını ya bir müddət tamamilə, ya da qismən itirir,  bəziləri isə

---

ümumiyyətlə, fəaliyyətsiz qalırlar. Azərbaycandakı mövcud reallıqlar deyilənlərə əyani  misal ola 
bilər.
Özəlləşdirmənin tempinə səhmləşdirmənin hansı sxem üzrə aparılması  da təsir göstərir. Belə ki, 
bəzi ölkələrdə, o cümlədən Azərbaycanda bu sxemin düzgün qurulmaması nəticəsində səhmlərin 
pula satılan 30 faizlik  hissəsi bir çox müəssisələr üzrə reallaşmamış qalmışdır. Çünki, 55 
(çekə)+30(pula)+15 (əmək kollektivinə) formulu üzrə həyata keçirilən çek hərraclarının  ilkin 
mərhələsindən sonra nəzarət səhm paketinə sahib olan investorda pul hərracındakı 30 faizlik paya 
maraq qalmadığından, onların satılması problemə çevrilmişdir. Nəticədə də bu  əməliyyatın 
səmərəli təşkil olunmamasından dövlət büdcəsi  xeyli ziyan çəkmişdir. Belə ki, I Dövlət 
özəlləşdirmə Proqramı çərçivəsində yaradılmış 1065 səhmdar cəmiyyətinin 663-nün səhmlərinin 30 
faizinə qədəri satılmamış qalmış və özəlləşdirmədən əldə olunan vəsaitlərin həcmi bu səbəbdən 
hesablamalara, görə 30 milyon ABŞ dolları həcmində azalmışdır. Eyni zamanda, müəssisələrin 
işinin səmərəliliyini yüksəltmək imkanları  da məhdudlaşmışdır. Yəni sonda özəlləşdirmənin  bu 
üsulla  sürətli templə aparılması dövlətin  fiskal məqsədləri ilə tərs mütənasiblik təşkil etmişdir.
Özəlləşdirmənin tempi ilə məqsədləri  arasında da müəyyən uyğunluq vardır ki,  onların 
mütənasibliyi  daha çox  məqsədin xarakterindən asılıdır. Məsələn, Rusiyada, Qırğızstanda, 
Qazaxıstanda xüsusilə də, Çexo-Slovakiyada  qarşısına sistem və siyasi dəyişiklikləri qoyan KÖP 
üçün sürətli  özəlləşdirmə tempi xarakterikdir. Əksinə, Polşada  özəlləşdirmə proqramında 
effektivliyin yüksəldilməsi prioriteti onun sürətinin aşağı salınmasını, müddətinin isə uzadılmasını 
zərurətə çevirmişdir.
(d) Hər bir özəlləşdirmə proqramının özünəməxsus fəaliyyət ardıcıllığı üzrə aparılması onun daxili 
elementlərinin uyğunluq dərəcəsi ilə ölçülür. Bu nöqteyi nəzərdən KÖP-də fəaliyyət ardıcıllığı üç 
mərhələyə bölünür: Birinci mərhələdə kuponları, vauçerləri və digər  şəhadətnamələri vətəndaşlara 
paylamaqla dövlət müəssisələrinin səhmlərinə tələb formalaşdırılır. İkinci  mərhələdə vauçer 
sahibləri ilə özəlləşdiriləcək müəssisələr arasında vasitəçilik funksiyasını yerinə yetirən investisiya 
fondlarının fəaliyyətinə şərait yaradılır. Nəhayət, üçüncü mərhələdə müəssisələrin səhmləşdirilməsi 
vasitəsilə, onun dəyərinin qiymətləndirilməsi, "mini emissiya prospektləri"nin buraxılması  prosesi 
həyata  keçirilərək, onların informasiya  bazası əsasında özəlləşdiriləcək müəssisələrin təklifi 
formalaşdırılır. KÖP-i reallaşdıran ölkələrin böyük əksəriyyətinə bu ardıcıllıqlar "tələb-investisiya  
fondları - təklif"  (TİT) formulu kimi xasdır. Məsələn, Rusiyada 1 oktyabr  1992-ci ildən başlayaraq 
əhaliyə nominal  dəyəri 10 min rubl olan vauçerlər paylanmış, elə həmin ilin sonunda da investisiya 
fondlarının formalaşması prosesi start götürmüşdür. (Rusiyada investisiya fondları haqqında Qanun 
1 sentyabr  1992-ci ildən qüvvəyə minmişdir). 1993-cü ildə isə artıq müəssisələrin səhmlərinin 
satışı üzrə  hərraclar  keçirilməyə başlanılmışdır. Həmin ardıcıllıq Qazaxıstan və Qırğızstanda da 
tətbiq edilmiş və uyğun olaraq sonrakı mərhələdə investisiya fondları formalaşdırılmışdır. Axırıncı 
mərhələdə isə özəlləşdirilməsi nəzərdə tutulan dövlət müəssisələrinin seçilməsi prosesi müşahidə
edilmişdir.
Polşada isə ardıcılıq başqa formula üzrə fərqli qaydada getmişdir. Onu "təklif-investisiya  fondları -
tələb" formulu üzrə  əksinə xarakterizə  etmək daha düzgün olardı. Belə ki, 1992-ci ilin yazında  bu 
ölkədə  özəlləşdirilməli müəssisələr seçilərək proqrama daxil edilmiş, 1994-cü ilin sonundan 
başlayaraq dövlət tərəfindən  investisiya  fondları  formalaşdırılmış, əhali isə yalnız 1995-ci ildən 
sonra investisiya fondlarının səhmlərini əldə edə bilmişdir.

---