Qubad İbad oğlu (Bayramov) Özəlləşdirmə

Çexiya və Slovakiya modeli üzrə özəlləşdirmənin fəaliyyət ardıcıllığını  birmənalı  şəkildə  
xarakterizə etmək  çox çətindir. Belə ki, 1991-ci ildə hər bir müəssisə özünün xüsusi özəlləşdirmə
planını işləmiş, ikinci mərhələdə əhaliyə investisiya kuponları satılmış, üçüncü mərhələdə isə özəl 
investisiya fondlarının  qeydiyyat  prosesi  həyata keçirilmişdir. Fikrimizcə, Çexiya və Slovakiya 
modelini "təklif-tələb-investisiya fondları" (TTİ) formulu üzrə xarakterizə etmək daha düzgün 
olardı.
Azərbaycana gəlincə isə, bizim ölkədə fəaliyyət ardıcıllığı  "tələb- təklif - investisiya fondları" 
formulu üzrə başlasa da, sonradan müxtəlif səbəblər ucbatından investisiya fondları bu formuldan 
uzaqlaşdırılmışdır. 1996-cı ilin martından avqustun 15-dək özəlləşdirmə paylarının  əhaliyə
paylanması ilk növbədə tələb amilini formalaşdırmış, artıq həmin ilin  yayından başlayan çek 
hərracları isə ikinci pilləni-təklifi səciyyələndirmişdir. Çek investisiya  fondlarının yaradılmasının 
hüquqi və normativ bazası isə 1 il sonra, 11 avqust 1997-ci ildə Nazirlər Kabinetinin qərarı ilə  
formalaşdırılmışdır.  Həmin ilin sonunda fəaliyyətə başlayan yeganə çek investisiya fondunun 
fəaliyyəti qısa və uğursuz olmuş, çox  keçmədən  onun hüquqi  statusuna xitam verilmiş  və əmlakı 
müsadirə edilmişdir. Beləliklə, nəzəri  müstəvidə  Azərbaycanda özəlləşdirmənin fəaliyyət
ardıcıllığı "TTİ"  formuluna uyğun gəlsə də, praktiki olaraq tələb və təklif  mərhələsi ilə
tamamlanmışdır.
Aparılmış müqayisəli təhlillər və araşdırmalar onu göstərir ki, formula üzrə hansı ardıcıllığın 
effektli olmasını müəyyənləşdirmək xeyli çətindir. Çünki, onların hər birinin çatışmazlıqları və
üstünlüklərinin təyin edilməsi optimal  qiymətləndirmə meyarının  tətbiqini  tələb  etdiyindən, bu 
da daha çox müxtəlif  situasiyalar üzrə  ziddiyyətli nəticələrə gətirib çıxarır. Yalnız Azərbaycanda 
bu prosesin yarımçıq xarakter daşıdığı ilk baxışdan qabarıq şəkildə seçildiyindən, bu praktikadan 
çıxış edərək bütün mərhələlər üzrə mənfi yönlü nəticələr haqqında birmənalı fikrə gəlmək olur.
Fəaliyyət ardıcıllığı ilə qarşıya qoyulan məqsədlər arasında  da  müəyyən paralellər aparmaq 
mümkündür. Belə ki, qarşısına  siyasi məqsədlər qoyan KÖP-lərdə fəaliyyət ardıcıllığının birinci 
pilləsini tələb təşkil etmiş və bunu əhaliyə paylanan  vauçerlər, kuponlar, eləcə də digər 
özəlləşdirmə şəhadətnamələri şərtləndirmişdir. Qarşısına müəssisələrin fəaliyyətinin səmərəliliyini 
yüksəltmək məqsədi qoyan və bununla yanaşı, həm də üzərinə investisiya şirkətlərinin 
restrukturizasiyasını  həyata keçirmək öhdəliyi götürən KÖP-lər üçün isə "TƏK İT" formulu 
xarakterikdir.
(e) Risk anlayışı heç də hər hansı bir əməliyyat üzrə pul, kapital itkisi mənasında deyil, 
özəlləşdirmədə iştirak zamanı ehtimal olunan  müvəffəqiyyətin  əldə olunması və  nəticələrin 
qiymətləndirilməsi anlamında təqdim olunur. Əksər KÖP-lərdə risklərin yaranması və seçilməsi 
arasındakı tarazlıq səviyyəsi istənilən qədər sabit olmamışdır. Polşa və Rumıniyada reallaşdırılan 
proqramlar üzrə,  özəlləşdirmə prosesində əhalinin iştirakı üçün risk dərəcəsi 5 amilin nəticəsində
xeyli aşağı salınmışdır. Bunlara aiddir: özəlləşdirməyə təqdim edilən müəssisələrin qabaqcadan 
seçimi, milli investisiya fondlarının hər birinin özəlləşdiriləcək müəssisələrin seçiminə peşəkar 
yanaşması, şirkətlərin fəaliyyətinin peşəkar monitorinqi, fondlar vasitəsilə diversifikasiya və aşağı 
salınmış satış qiymətlərinin mövcudluğu.
Postsosialist ölkələrinin təcrübəsi göstərir ki, özəlləşdirmənin gedişi zamanı əhali informasiya 
çatışmazlığı şəraitində seçim qarşısında qalmışdır. Sonradan yaradılan investisiya fondlarının 
təcrübəsizliyi və onların daha çox spekulyativ meyllərə üstünlük verməsi nəinki əhalinin, hətta 
investorların özəlləşdirmədə iştirakının riskini xeyli yüksəltmişdir. Bu zaman konfidensial 

---

informasiyaların  səlahiyyətli şəxslər tərəfindən satılması və ya ötürülməsi onun alıcısına yüksək
mənfəət qazandırmaqla yanaşı, özəlləşdirmədə digər investorun iştirakının risk dərəcəsini də
həddindən çox yüksəltmişdir. Bəzi ölkələrdə təbliğat - təşviqat mexanizmlərinin qəsdən 
ləngidilməsi, eləcə də, onun əhatə dairəsinin süni surətdə məhdudlaşdırılması da riskin artımına 
xeyli dərəcədə ciddi təsir göstərmişdir.Əgər, özəlləşdirmənin polyak və rumın modeli əhalinin bu 
prosesdə iştirakının passivliyi ilə  səciyyələnmişdirsə, Çexiya və  Rusiya modelinə əhalinin  
aktivliyi və risk səviyyəsinin  yüksəkliyi xarakterikdir. Bu səbədən axırıncılarda hər bir vətəndaşın  
dövlətdən aldığı əmlak payının az olması da xüsusi rol oynamışdır. Belə ki, Rusiya  əhalisi birinci 
mərhələdə 10 min rubla və ya 30 ABŞ dollarına  bərabər nominal dəyərli vauçer almış və sonradan 
yüksək inflyasiya şəraitində onun bazar dəyəri 8 dollaradək  aşağı düşmüşdür.
Kupon özəlləşdirilməsinin birinci mərhələsində Çexiya və Slovakiyada hər bir vətəndaşın aldığı 
kuponların dəyəri  təxminən 11 min çex kronu (ABŞ dollarına o vaxtkı kursla  hər bir vətəndaşa 
407 dollarlıq əsas fond hesablanmışdı**) təşkil edirdisə, o vaxt  onu əldə etmək üçün 1035 kron, 
(təxminən 39 dollar) ödəmək tələb olunurdu. Beləliklə də, hər bir  vətəndaş ekvivalent formada  
368 ABŞ dollarına bərabər həcmdə əsas  vəsaitə sahib olmaq  hüququ qazanırdı. Polşa vətəndaşları 
isə 20 yeni zlot "qiymətinə"  125 yeni zlota bərabər (təxminən 50 dollarlıq) həcmdə əmlak payı  
almışdılar.Qırğızıstanda 100 pay üzrə özəlləşdirmə kuponlarının  qiyməti 1994-cü ildə 1,5 - 2,1 
som, 1995-ci ildə 1,7 - 3,0 som, 1996-cı ildə 1,4 - 2,0 som, 1997-ci ildə isə 5 - 15 som arasında 
dəyişmişdir. Kuponların dövriyyəsinin sonuncu ilindəki qiymət  artımı iqtisadiyyatın inhisarçı 
sahələrinin, o cümlədən neft və qaz təchizatı, energetika, rabitə, hava nəqliyyatı müəssisələrinin 
özəlləşdirilməyə  çıxarılması ilə əlaqədar olmuşdur.*
Gürcüstanda özəlləşdirmə vauçerlərinin 1994-1995-ci illərdə nominal dəyəri 30 dollar səviyyəsində
olsa da, onun bazar qiyməti 4-12 dollar arasında dəyişmiş, orta məzənnə isə 6 dollar təşkil 
[Sem1]etmişdir2.
Azərbaycanda əhaliyə özəlləşdirmə paylarının verilməsinin ilk günlərində yaranmış ajiotaj 
nəticəsində bazar qiyməti 100 dollar səviyyəsinə qalxsa da, sonradan qiymət 50-70 dollar 
səviyyəsində qərarlaşmış və bu proses 1996-cı ilin payızından başlayaraq 1 il davam etmişdir. 
Nəhayət 1998-ci ilin ortalarınadək özəlləşdirmə paylarının ziqzaqlarla müşahidə olunan bazar 
qiyməti 7-10 dollar intervalında sabitləşmiş,  orta məzənnə 8 dollar təşkil etmişdir.
Göründüyü kimi, keçmiş sovet respublikalarının demək olar ki, hamısında özəlləşdirmə paylarının 
bazar qiymətlərində sürətli dəyişikliklər müşahidə olunmuş, Qırğızıstan istisna olmaqla, əksər 
dövlətlərdə  kütləvi özəlləşdirmənin yekun mərhələsində onun məzənnəsi xeyli aşağı düşmüşdür. 
Bu isə onunla bağlı risklərin idarəolunmazlığını təsdiq edir. Kütləvi özəlləşdirmə proqramlarının 
başlıca fərqlərini 3.1.-ci cədvəldə təqdim olunduğu kimi təsnifləşdirmək mümkündür

---