Qubad İbad oğlu (Bayramov) Özəlləşdirmə

1) AZAD BAZAR MODELİ. Bu modelin reallaşdırılması zamanı vətəndaşlar müəyyən olunmuş 
nominal dəyərdə pul vahidi ilə ifadə edilmiş  vauçerlər əldə edirlər. Bu vauçerləri  bazarda  satmaq 
və yaxud  almaq sərbəst şəkildə  həyata keçirilir.
Belə vauçerlər sahiblərinə onu səhmdar cəmiyyətlərinin səhmlərinə dəyişmək və yaxud özəl 
investisiya fondlarının səhmlərini almaq hüququnu təmin edir (Rusiya, Azərbaycan və Gürcüstanda 
olduğu kimi)
2) QARIŞIQ MODEL. Bu model çərçivəsində vətəndaşlar müəyyən xal miqdarında  kuponlar 
alırlar ki, onlar adlı olmaqla, alqı-satqı obyektinə daxil olmur. Onun dəyişdirilməsi mexanizmi 
dövlət tərəfindən sərt formada tənzimlənir. Kuponların  səhmlərə  dəyişdirilməsi prosesi ya 
hərracların təşkili (misal olaraq Qırğızıstan və Qazaxstanı göstərmək olar), ya da kompüterdə bölgü 
mexanizminin tətbiqi (Çexiya və Slovakiya respublikalarında olduğu kimi) vasitəsilə aparılır.
3) MƏRKƏZLƏŞDİRİLMİŞ TƏNZİMLƏNMƏ MODELİ. Bu modeldə vətəndaş nominal dəyərə  
malik olmayan, lakin səhm almaq hüququnu təsbit və özündə dövlət əmlakının müəyyən nisbətini 
ifadə edən şəhadətnamə alır. Bu şəhadətnamələr adlı qiymətli kağız hesab olunur.  Onların 
dəyişdirilməsi, satılması və ya üçüncü şəxsə verilməsi  qadağan edilir. Bundan əlavə, bu 
şəhadətnamələr mütləq mərkəzləşdirilmiş şəkildə təşkil olunmuş milli investisiya fondlarında 
yerləşdirilir. Fondlar da öz növbəsində kütləvi özəlləşdirməyə cəlb edilən bütün şirkətlərin 
səhmlərini alıb bazar qiymətinə uyğun olaraq vətəndaşların çeklərinə, vauçerlərinə və
şəhadətnamələrinə dəyişirlər.
Azad bazar modelli  özəlləşdirməyə Rusiyanın vauçer proqramı  daha yaxın hesab 
olunur.Proqramda bütün Rusiya müəssisələrinin iştirakı, investisiya fondlarının əksər hallarda özəl 
statusla yaradılması nəzərdə tutulurdu. Vətəndaşlar vauçerlərini sata, bağışlaya, dövlət tərəfindən 
nəzarətin praktiki olaraq həyata keçirilmədiyi fond birjalarında, investisiya fondlarında  səhmlərə
dəyişdirə bilərdilər. Bu model şübhəsiz ki, daha liberal olmaqla bazar prinsiplərinə xeyli dərəcədə
uyğundur.
Qarışıq modelə daha çox uyğun gələn Çexiya, Slovakiya, Qırğızıstan və Qazaxstanın özəlləşdirmə
proqramlarıdır. (Yeri gəlmişkən qeyd edək  ki,  bir vaxtlar  Rusiya və Azərbaycanda da adlı 
səhmlərin  buraxılması və bu məqsədlə  hər bir vətəndaşa  bank hesabının  açılması müzakirələrə
çıxarılmış, sonradan bank sisteminin bu gərginliklərə dözə bilməyəcəyi əsas götürülərək  onun 
tətbiqi məsələsi gündəlikdən kənarlaşdırılmışdır).
Çexiyada müəssisələr öz istəkləri ilə özəlləşdirmə proqramlarına qoşula, özəl şəxslər tərəfindən 
investisiya özəlləşdirmə fondları  yarada və hər bir vətəndaş onun səhmlərini almaq haqda qərarı 
müstəqil surətdə verə bilərdi. Bölgü mexanizminin idarə edilməsi və ona nəzarət az da olsa 
mərkəzləşdirilmiş  qaydada həyata keçirilirdi. Belə ki, özəlləşdirmənin gedişinə məsul orqan 
mərkəzləşdirilmiş şəkildə  səhmlərin qiymətini xallarla təyin edir və həmçinin müəssisələr 
haqqında informasiyalar yayırdı. Onlar hərracların keçirilməsinin mürəkkəb qaydalarını işləyib 
hazırlayaraq  və hətta Oskar Lanqe* metodu ilə qabaqcadan bağlanmış   müqavilələrlə hərracları 
kompüterdə "yamsılayırdılar".

---

Çexiyada özəlləşdirmənin gedişinə məsul orqanlar özlərini  "auksionçu" kimi aparır, raundların 
ardıcıl gedişi zamanı qiymətlərin korrektəsini  təmin edir, bir sözlə, bazar mexanizmlərini əvəz 
etməyə səy göstərirdilər. Həddindən yüksək və yaxud aşağı tələbin  formalaşdığı hallarda hətta 
ehtiyatda saxladıqları müəssisənin özəlləşdirilməsi prosesindən "götürmək" hüququndan da istifadə
edirdilər.
Polşanın  özəlləşdirmə modelinin həddindən yüksək səviyyədə inzibati  sxemlə, mərkəzləşdirilmiş  
tənzimləmə üsulu ilə həyata keçirilməsi faktı heç kimdə şübhə doğurmur. Özəlləşdirmə nazirliyinin 
köməyi ilə hökumət   müəssisələrin vəziyyətini yenidən təhlil edir, proqramda iştirak üçün  
müəssisələri məcburi qaydada seçir, milli investsiya  fondlarını təşkil edir, onun birinci müşahidə
şurasını təyin etməklə bərabər, onlardan mütəxəsislərin fondda işə götürülməsi barədə hesabat tələb 
edirdi. Polşa modeli aşağıdan yuxarı şaquli surətdə istiqamətlənmiş, idarə olunmaz özəlləşdirməyə
gətirib çıxarmamaq üçün ehtiyat mexanizmləri ilə təmin olunmuşdu.Bütün bunlarla yanaşı Polşa 
modeli özündə bazar münasibətlərinin bəzi elementlərini əks etdirən bir  sıra xüsusiyyətləri də
təcəssüm etdirirdi. Belə ki, Polşada özəlləşdirmə şəhadətnamələri bütün proses boyu likvidliyi ilə
fərqlənmiş, hətta 1996-cı ildə onun qiyməti start qiymətindən 8,5 dəfə bahalaşaraq 169 yeni Polşa 
zlotına bərabər olmuşdur.
Bununla bərabər, fondların səhmləri Varşava birjasında sərbəst surətdə mübadilə olunduğu kimi, 
özəlləşdirmə şəhadətnaməsinin fondlarda yerləşdirilməsi  prosesi də müstəqil aparılırdı. Nəhayət, 
işçilərə məxsus səhm payı da azad formada təyin olunmuş sxem üzrə dəyişdirilə bilərdi.
Rusiya modeli özəlləşdirməni nəzarətsizlik ucbatından idarəolunmaz prosesə, sosial gərginliklərə
gətirib çıxartdığına görə nə qədər tənqid olunursa, Polşa modeli də əks mövqedən daha sərt nəzarət 
mexanizmlərinin tətbiqinə  görə təqdir edilməlidir.
Hər iki təcrübənin nəticələri baxımından müqayisəsi bir daha Polşa modelinin üstünlüyünü sübut 
edir. Polşanın özəlləşdirmə naziri Veslava Kaçmarekanın ifadəsi - "investisiya fondlarının 
idarəetmə qrupu mütləq müəssisələr üçün  həkim rolunu oynamalıdır"1- prosesə yanaşmada özünü 
doğrultdu.
3.2. Kütləvi özəlləşdirmə proqramlarında təklif və tələb aspektləri
Hər bir kütləvi özəlləşdirmə proqramının reallaşdırılması səhmlərə tələb və təklifin tarazlığını əks 
etdirərək  vasitəçi institutlardan istifadə yolu ilə onların mübadilə  mexanizmini də özündə
birləşdirir. Bu baxımdan KÖP-i bütün post sosialist  ölkələrinə  xarakterik olan  üç qrup parametr 
üzrə xarakterizə etmək mümkündür: Birincisi, özəlləşdirmədə nə qədər  və hansı tip müəssisələr 
iştirak edir (təklif aspekti). İkincisi,  əhalinin hansı hissəsi  bu  prosesə cəlb edilir (tələb aspekti). 
Üçüncüsü,  özəlləşdirmədə bölgü mexanizmi necə fəaliyyət göstərir və ya başqa sözlə, əhali  
səhmləri hardan - hərraclardan, yoxsa, vasitəçilərdən və yaxud  investisiya  fondlarından alır 
(səhmlərin bölgü mexanizmi).
Təklif aspektinə KÖP vasitəsilə  səhmlərinin bölüşdürülməsi  nəzərdə tutulan dövlət əmlakının 
müxtəlif  formaları daxildir. Burda az əhəmiyyət kəsb etməyən  məsələlərdən biri də ayrı-ayrı 
ölkələr arasındakı fərqlərdir. Ümumillikdə əmlakın özəlləşdirmə  baxımından bölgüsünü üç 
müxtəlif variantda  həyata keçirmək olar. Bunlar aşağıdakılardır:
- mənzillərin, mülklərin və firmaların özəlləşdirilməsi;

---