Ramiz Mehdiyev demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən

 

 

703

Sözardı 

əvəzi 

müqavimət başqa bir meyillə – son illərdə keçmiş SSRİ ölkə-

lərində, Qərbi Avropada, Latın Amerikasında, Yaxın Şərqdə 

və digər regionlarda demokratiyanın yayılması ideyasının 

özünə qarşı ehtiyatlı münasibətlə  də bağlıdır. T.Karuzers 

hesab edir ki, belə münasibətin yaranmasında demokratiya-

nın yayılmasında istifadə etdiyi üsullara görə Prezident 

C.Buş  da  az  məsuliyyət daşımır. Başqa ölkələrdə Vaşinqto-

nun dilində  səslənən “demokratiyanın yayılması” ifadəsi 

ABŞ-ın prinsipial mövqeyi kimi deyil, “rejimlərin dəyişmə-

si” sözlərinin evfemizmi, arzuolunmaz hökumətlərin hərbi və 

ya digər vasitələrlə devrilməsi kimi başa düşülür. 

“Hətta demokratiyanın yayılmasını  İraqa soxulmaq üçün 

başlıca dəlil kimi qələmə verən Buş administrasiyasının hərə-

kətləri üzündən, həmin formul indi bilavasitə ABŞ-ın hərbi 

müdaxiləsi və başqa ölkələrin işğalı ilə assosiasiya olunur. 

Administrasiyanın ABŞ-ın təhlükəsizlik maraqlarına zidd 

gedən digər hökumətlərin – məsələn, İran və ya Suriya höku-

mətlərinin devrilməsində marağı olması barədə təəssürat ya-

ratması nəticəsində prezidentin “azadlığın yayılması proqra-

mı” daha da qorxulu və düşmənçilik proqramı kimi səslənir. 

Buş və onun yaxın məsləhətçiləri “istibdad forpostları” haq-

qında danışmağa başladıqdan sonra, bu, özünü xüsusilə bü-

ruzə verdi: həmin siyahıya yalnız ABŞ-a düşmən münasibət 

bəsləyən rejimlər düşür. Bununla yanaşı, eyni dərəcədə 

repressiv, lakin dost dövlətlərin, məsələn, Səudiyyə Ərəbista-

nının adı bu kontekstdə çəkilmir”. 

Belə davranış bir çox dövlətləri Amerikanın “demokrati-

yanın təşviqi” ilə bağlı bütün, hətta  ən mühafizəkar və ya 

ziyansız proqramlarına da şübhə ilə yanaşmağa məcbur edir. 

Bundan əlavə, davranış öz mülahizələrinə görə bu cür proq-

ramlardan yaxa qurtarmağa çalışan hökumətlərə öz hərəkət-

---

 

 

704 

Ramiz 

Mehdiyev 

 

Demokratiya 

yolunda: 

irs haqqında 

düşünərkən

 

lərini ABŞ-ın təcavüzkar müdaxiləçi siyasətinə qarşı alicə-

nab akt kimi göstərməyə  əlverişli bəhanə yaradır. Prezident 

Buş demokratiyanın yayılmasını  nə  qədər tez-tez öz “şəxsi 

işi” adlandırırsa, dövlətlərin liderlərinə xaricdə onun son də-

rəcə qeyri-populyar olmasından istifadə etməklə, ideyanın 

özünü gözdən salmağı asanlaşdırır. 

Təhlilçilərin çoxunun vurğuladığı kimi, Buş administrasi-

yası demokratiyanın yayılmasının Amerika tərəfdarlarının 

nüfuzuna həm də azadlığın və insan hüquqlarına  əməl edil-

məsinin simvolu kimi ABŞ-a olan inamı bütövlükdə  qır-

maqla ziyan vurdu. “Azadlığın yayılması proqramına” sadiq 

olduğunu daim söyləyən prezident, eyni zamanda, İraqdakı 

və  Əfqanıstandakı Amerika obyektlərində  məhbusların və 

saxlanılan  şəxslərin işgəncəyə  məruz qalmalarına yol ver-

məklə, Quantanamo həbsxanasında yüzlərlə adamı  məhkə-

məsiz və istintaqsız saxlamaqla, saxlanılmış əcnəbiləri işgən-

cə tətbiq olunan dövlətlərə “dindirmə üçün ötürməklə”, baş-

qa dövlətlərdə Amerikanın gizli həbsxana  şəbəkəsini yarat-

maqla və ABŞ-ın özündə  məhkəmənin sanksiyası olmadan 

telefon danışıqlarının dinlənilməsinə icazə verməklə 

Amerikanın demokratik prinsip və normalarına zərbəni zərbə 

dalınca endirir. Elə bu baxımdan dünyanın istənilən öl-

kəsində Amerika hökumət orqanları  tərəfindən saxlanılmış 

şəxslərlə  qəddarcasına, insan ləyaqətini alçaldan rəftara hü-

quqi qadağanın tətbiq edilməsinə qarşı  Ağ evin müqavimət 

göstərməsini də xatırlatmaq olar. 

T.Karuzers hesab edir ki, ümumilikdə bu addımlar de-

mokratiyanın dünyada yayılmasının mahiyyətinə ölçüyəgəl-

məz ziyan vurmuşdur. “Lakin Prezident Buşun və onun ko-

mandasının, ola bilsin ki, dövlət katibi Kondoliza Rays is-

tisna olmaqla, deyəsən, bu barədə məlumatları yoxdur, yaxud 

---

 

 

705

Sözardı 

əvəzi 

yaranmış vəziyyət, sadəcə, onları narahat etmir. Bununla be-

lə, ABŞ-ın səylərinə müqavimət göstərən avtoritar liderlər 

məhz həmin vurulan ziyan səbəbindən bütün iradları dəf edə 

bilirlər: “Xaricdə məhbuslara işgəncə verən və öz vətəndaş-

larının hüquqlarını tapdayan bir ölkənin başqalarına necə 

davranmaq lazım olduğunu öyrətməyə nə ixtiyarı var?”. 

Demokratiyanın yayılmasının  əleyhdarlarına qarşı  çıxış 

etmək xeyli diplomatik səylər tələb edəcəkdir. Müqavimət 

göstərməyin mahiyyəti ondan ibarətdir ki, demokratiya yeni 

geosiyasi sxemin girovuna çevrilməsin. Tamamilə aydındır 

ki, bəzi hallarda açıq və sərt hərəkətlər lazımi nəticəni verir; 

başqa hallarda isə onlar səmərəsizdir və millətçi  əhval-ru-

hiyyəni yalnız gücləndirə bilər. Birləşmiş  Ştatlar digər döv-

lətlər tərəfindən atıla biləcək addımlar barədə  ağıllı müna-

sibət işləyib hazırlamalı və demokratiyanın “ixracının” mən-

tiqə sığan meyarlarını müəyyən etməlidir. 

Siyasi idarəetmənin demokratik metodlarını müəyyən 

edən ardıcıl beynəlxalq normalar sistemi mövcuddur. Lakin 

öz sərhədlərindən kənarda demokratik proseslərdə iştirak et-

mək barədə dəqiq, sabit meyarlar yoxdur. Bundan əlavə, si-

yasi sahədə xarici köməyin  əsaslandırılmış  və  əsaslandırıl-

mamış  şəkildə  məhdudlaşdırılması arasında sərhəd o qədər 

də aydın deyildir. Əgər Vaşinqton, sadəcə olaraq, başqa döv-

lətlərin Amerika və ya Qərb standartlarına riayət etməsini 

tələb etsə, çox güman ki, bunun bir nəticəsi olmayacaqdır. 

Əgər bu sahədə  hər hansı beynəlxalq meyarlar varsa da, 

ümumən onlar xaricdən təsir göstərmək üçün Qərb təşkilat-

larının istədiyindən daha az imkan yaradır. Məgər elə Va-

şinqtonun özü seçkilər keçirilən zaman öz ölkəsində xarici 

təşkilatların, – xüsusilə də güclü, ola bilsin ki, düşmən möv-

qedə dayanan xarici dövlətin maliyyələşdirdiyi, seçicilərin 

---