Ramiz Mehdiyev demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən

 

 

700 

Ramiz 

Mehdiyev 

 

Demokratiya 

yolunda: 

irs haqqında 

düşünərkən

 

üçün qapını tam bağlayan avtoritar quruluşda, yaxud da bu 

cür rejimlərdən təzəcə qurtulmuş  və bu qapının, adətən, bir 

qayda olaraq, taybatay açıq olduğu ölkələrdə  fəaliyyət gös-

tərməli olurdular. 

Lakin T.Karuzers hesab edir ki, müəyyən müddətdən son-

ra bir çox “gənc demokratiyalarda” dövlət quruluşunun baş-

qa, aralıq forması – yarımavtoritar quruluş yarandı; bu forma 

Balkan yarımadasında, Yaxın  Şərqdə  və Böyük Səhradan 

cənubda Afrikada yayıldı. Belə rejimlər, adətən, ustalıqla 

tarazlıq yaradılmasına  əl atırlar. Onların liderləri islahatçı 

kimi ad çıxarmağa imkan verən və bunun hesabına öz reji-

mlərinə legitimlik gətirən həddə qədər siyasi azadlıqların ol-

masına yol verirlər. Bu o deməkdir ki, belə ölkələrdə de-

mokratik seçkilər müntəzəm keçirilir, yeni müxalif partiyala-

rın yaranmasına imkan verilir, orada müəyyən sayda vətən-

daş cəmiyyətinin müstəqil təşkilatları və KİV fəaliyyət gös-

tərir. Lakin eyni zamanda, belə rejimlər öz statuslarına qarşı 

hər hansı ciddi təhlükənin olmaması üçün hakimiyyət vasi-

tələrinə kifayət qədər sərt nəzarət edirlər. 

Yarımavtoritar rejimlərin taktikası demokratiyanın yayıl-

masında ixtisaslaşan bir çox təşkilatları çıxılmaz vəziyyətlərə 

salmışdır. Lakin zaman keçdikcə MDİ, BRİ, BDSF və 

Freedom House kimi qurumlar belə şəraitdə də səmərəli işlə-

məyə alışdılar.  İndi onlar bu və ya digər ölkənin seçkilərdə 

hakimiyyətə qarşı birləşən ictimai və siyasi təşkilatlarının ge-

niş dairəsinə maliyyə  və texniki yardım göstərməyi  əsas 

sayırdılar. 

Belə yardımın başlıca məqsədi eyni vaxtda bir neçə istiqa-

mətdə müxalifətin potensialını möhkəmlətmək idi. Birincisi, 

Qərb təşkilatları bununla həmin hərəkatlara seçkiləri müstə-

---

 

 

701

Sözardı 

əvəzi 

qil müşahidə etməsi, o cümlədən səslərin paralel hesablan-

masını aparmağı  təmin etməkdə kömək göstərirdilər.  İkin-

cisi, onlar vətəndaş  cəmiyyətinin müstəqil təşkilatlarını, o 

cümlədən geniş xalq kütlələrini seçki prosesinə cəlb edə bilə-

cək dinamik tələbə  hərəkatlarını  dəstəkləyirdilər. Üçüncüsü, 

onlar müxalifət partiyalarına məsləhətlər verir, bəzən isə 

seçki kampaniyasını  səmərəli keçirmək üçün texniki kömək 

göstərir, o cümlədən avadanlıq verirdilər. Üstəlik, onlar bu 

partiyaları əməkdaşlıq etməyə, geniş seçkiqabağı koalisiyalar 

yaratmağa təşviq edirdilər. 

1990-cı illərin sonunda bu konsepsiya əvvəlcə, hələ ta-

mamlanmamış  şəkildə, Slovakiyanın baş naziri Vladimir 

Meçyara və Xorvatiya Prezidenti Franyo Tucmana qarşı, 

sonra isə, artıq tamamlanmış variantda Serbiya prezidenti 

Slobodan Miloşeviçə qarşı praktikada həyata keçirildi. 

Amerika və Avropa təşkilatları Serbiyanın ictimai və siyasi 

hərəkatlarının dəstəklənməsi istiqamətində  əlaqələndirilmiş 

və  səxavətlə maliyyələşdirilən (xərclər 60 milyondan 100 

milyon dollara qədər təşkil edirdi) kampaniyaya başladı. Bu, 

həmin hərəkatlara həm də  Qərbin iqtisadi və diplomatik 

sanksiyaları üzündən çətin vəziyyətə düşmüş Miloşeviçlə 

seçkilərin gedişində real rəqabət aparmaq imkanı yaratdı. 

2000-ci ilin seçki kampaniyası çox yaxşı, düşünüldüyü kimi 

keçdi: Qərbin köməyi ilə Serbiya müxalifəti sadə  vətəndaş-

ların bir çoxunu dəyişiklikləri dəstəkləməyə  və seçki prose-

sində fəal iştirak etməyə inandıra bildi; müxalifət partiyaları 

keçmişdəkindən yaxşı çıxış etdilər, müstəqil müşahidəçilərin 

olması isə S.Miloşeviçə seçicilərin nəticələrini ləğv etməyə 

imkan vermədi. Nəticə bəllidir. 

Sonralar Qərb təşkilatları başqa ölkələrin işlərinə qarış-

maq barədə ittihamlarla tez-tez qarşılaşaraq, həmin strategi-

---

 

 

702 

Ramiz 

Mehdiyev 

 

Demokratiya 

yolunda: 

irs haqqında 

düşünərkən

 

yanı, – doğrudur, bir qədər məhdud maliyyə imkanları və çox 

da güclü olmayan diplomatik dəstəklə, – Azərbaycan, Gür-

cüstan, Qırğızıstan və Ukraynada tətbiq etdilər.  İttihamların 

cavabında isə onlar, adətən, gizlində yox, tamamilə açıq 

fəaliyyət göstərdiklərini vurğulayır və iddia edirdilər ki, 

məqsədləri seçkilərdə hansısa konkret nəticənin  əldə olun-

ması deyil, azad və vicdanlı seçkilərin təmin edilməsidir. Bi-

ldirirdilər ki, xarici yardım bütün iştirakçılar üçün bərabər 

şəraitin yaradılması  və hakim rejimin seçki prosesləri ilə 

manipulyasiya etməsinə imkan verməmək üçün zəruridir. 

Ancaq həqiqət isə bir qədər başqa cürdür: ola bilsin ki, xarici 

fəalların  əksəriyyəti seçkilərin azad və düzgün keçirilmə-

sində  həqiqətən maraqlıdır, lakin eyni zamanda, onlar çox 

vaxt öz səyləri nəticəsində mövcud hökumətin hakimiyyət-

dən məhrum olması şanslarının artmasına ümid edirlər. 

Demokratiyanın yayılması sahəsində ixtisaslaşan bir çox 

təşkilatı maliyyələşdirən (lakin mütləq deyil ki, onların hərə-

kətlərinə  rəhbərlik edən) Amerika dövlət orqanlarının moti-

vasiyası da xeyli mürəkkəbdir: onlar konkret ölkədən və bu 

cür maliyyələşdirməyə cavabdeh olan məmurların  şəxsiyyə-

tindən asılı olaraq, prinsipial mülahizələrdən utilitar mülahi-

zələrə  qədər  ən müxtəlif mülahizələri  əldə  rəhbər tuturlar. 

Təəccüblü deyil ki, demokratiyanın yayılmasına dair səylərin 

yönəldiyi obyektə çevrilmiş  şəxslər, adətən, bu məqamları 

hiss etmirlər, bu fəaliyyətə özlərinin hakimiyyətdən devril-

məsi üçün nüfuzlu Qərb dövlətləri, ilk növbədə, Birləşmiş 

Ştatlar tərəfindən təhrik olunan və ya dəstəklənən  əlaqələn-

dirilmiş kampaniya kimi baxırlar. 

Demokratiyanın yayılması proqramına müqavimət gös-

tərilməsinə hökumətlərin bu fəaliyyətin daha da ciddi xarak-

ter almasına qarşı reaksiyası kimi baxmaq olar. Lakin bu 

---