Ramiz Mehdiyev demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən
Yüklə 5,08 Mb. Pdf görüntüsü
|
98 Ramiz Mehdiyev
Demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən
ğasının təhlilində məşhur Amerika politoloqu, Harvard Universitetinin Strateji Tədqiqatlar İnstitutunun direktoru Səmyuel Hantinqtonun böyük xidməti var. O, 1991-ci ildə çapdan çıxan “Üçüncü dalğa. XX əsrin sonlarında demokratikləşmə” monoqrafiyasında müasir dünya- da baş verən dəyişikliklərin geniş və bütöv mənzərəsini canlan- dırmış, totalitarizm və avtoritarizmdən demokratiyaya keçidin müqəddəm şərtlərini, gedişini və perspektivlərini təhlil etmişdir. Hantinqton yazır ki, “demokratikləşmə dalğası qeyri-demo- kratik rejimlərdən demokratik rejimlərə müəyyən zaman döv- ründə baş verən keçidlər qrupudur ki, onların da miqdarı həmin dövrdə əks istiqamətdə gedən keçidlərin miqdarından xeyli çoxdur”
1 . Amerika politoloqu F.Şmitter qlobal miqyasda demokra- tikləşməni dörd dövrə ayırır. Zənnimcə, bu dünyada baş verən demokratik tranzitlərin mənzərəsini tam şəkildə əks etdirir: birinci dalğa – şərti olaraq, 1848-ci il inqilabından başlanan dövrdür, lakin bu inqilabdan sonra, 1852-ci ilədək bir çox ölkələr (xüsusən, Fransa, Almaniya, Avstriya-Macarıstan) ida- rəetmənin avtokratiya formalarına qayıtdılar; ikinci dalğa – Birinci Dünya müharibəsindən sonrakı dövr- dür. Həmin dövrdə Almaniyanın məğlubiyyəti, habelə Rusiya və Avstriya-Macarıstan imperiyalarının süqutu nəticəsində Şər- qi və Mərkəzi Avropada yeni dövlətlər meydana gəlir, onların çoxunda ilk vaxt idarəetmənin demokratik formaları bərqərar edilir;
üçüncü dalğa – İkinci Dünya müharibəsindən sonrakı dövrdür;
1
С.Хантингтон. Третья волна. Демократизация в конце ХХ века. М., 2003, стр.26.
99 1‐ci fəsil
Əzablı yollarla ulduzlara doğru dördüncü dalğa – Portuqaliyada 1974-cü il hərbi çevrili- şindən başlanır 1 . Hantinqtona görə, müasir dünyada demokratikləşmənin üç dalğası və geriçəkilmənin iki dalğası baş vermişdir. Yəni, demokratikləşmənin hər bir dalğası sonra geriçəkilmə ilə – demokratik idarəetmədən uzaqlaşma ilə müşayiət edilmişdir ki, bu da nəticədə totalitar, yaxud avtoritar rejim qurulmasına gətirib çıxarmışdır. S.Hantinqton yazır ki, demokratikləşmənin birinci, ən uzun- sürən dalğası 1828-ci ildə Amerika Birləşmiş Ştatlarında baş- lanmışdır. O vaxt köhnə ştatlarda əmlak senzi ləğv edilmiş və bütün yaşlı kişilərə seçki hüququ verilən yeni ştatlar birləş- dirilmişdi. Yaşlı kişilərə seçki hüququ verilməsi 1828-ci il seçkilərində həqiqətən səs vermiş ağdərili kişilərin sayını 50 faizə çatdır- mağa kömək etmişdi. S.Hantinqton həmin məsələdə Conatan Sanşaynın təsnifatından istifadə etmişdir. Sanşayn demokratik minimumun iki sanballı meyarını irəli sürmüşdür: 1) yaşlı kişi əhalinin 50 faizi səs hüququna malikdir; 2) icra hakimiyyətinin məsul başçısı ya seçkili parlamentdə əksəriyyətin dəstəyini özündə saxlamalı, yaxud da vaxtaşırı ümumxalq seçkilərində seçilməlidir. Birinci demokratik dalğanın məhz ABŞ-da, yalnız ağdərili kişi əhali səs verdiyi ölkədə başlandığı barədə Hantinqtonun irəli sürdüyü ideya həmin məsələyə bir qədər ehtiyatla yanaşmağı tələb edir, çünki demokratiya bir cəmiyyətin bütün üzvlərinin onun ictimai-siyasi həyatında lazımınca iştirak etməsini nəzərdə tutur. ABŞ-da isə bu məsələ uzun müddət həll edilməmiş qalmışdır.
1
и консолидации демократии // Полис. 1966, № 5.
100 Ramiz Mehdiyev
Demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən
Demokratikləşmənin birinci dalğası Qərbi və Şərqi Avropanın, Latın Amerikasının bir çox dövlətlərini bürümüş və əslində, ötən əsrin, 20-30-cu illərinədək davam etmişdir. Həmin dövr ərzində bu dalğa geniş məkanları əhatə edərək İsveçrə, Fransa, Böyük Britaniya, İtaliya, Argentina, Çili, İspaniya, Portuqaliya, Yunanıstan, Litva, Latviya, Estoniya, Polşa, Braziliya, Uruqvay və hətta Yaponiyada rejimləri dəyişmişdir. Demokratikləşmənin ən uzunsürən dalğasının geri çəkilmə- sinin başlanğıcı Benito Mussolininin 1922-ci ildə İtaliyada hakimiyyətə gəlişi ilə qoyulmuş, nəticədə zəif və korrupsiyalı İtaliya demokratiyası süquta uğramışdır. 1926-cı ildə Portuqali- yada hakimiyyət Antonio de Salazarın əlinə keçdi. 1930-cu ildə o, faşist “Milli İttifaq” partiyasını yaratdı. Bu partiya “unitar korporativ respublika” tərəfdarı idi, 1933-cü il konstitusiyasının (habelə ona əlavənin – “müstəmləkə aktı”nın) hazırlanmasında iştirak etmiş və korporativ faşist dövləti yaradılmasını başa çatdırmışdır. Üç ildən sonra, 1933-cü ildə Almaniyada Adolf Hitlerin hakimiyyətə gəlməsi nəticəsində Almaniya və Avstriya demokratiyalarının tarixi başa çatdı ki, bu da Avropada və ümumən dünyada ən böyük siyasi kataklizmlərin əsasını qoydu. Bütün bu proseslərdə SSRİ-yə eyni əhəmiyyətli rol verilirdi, hərçənd, Hantinqton bəzi dövlətlərdə demokratiyaların süqutu- nun bütün səbəblərini tam göstərmir. Lakin məsələn, İspaniya- nın timsalında bu ölkədə demokratiyanın süqutunda Moskvanın rolu barədə mühakimə yürütmək olar. Məlum olduğu kimi, 1938-ci ildə sovet hökuməti respublika- çılara hərbi yardımı kəskin surətdə azaltmışdı. İspaniyaya gələn sovet könüllülərinin tərkibi də dəyişmişdi. Əgər 1936-cı ildə – 1937-ci ilin birinci yarısında buraya zəngin hərbi təcrübəsi olan və akademiyaları bitirən yüksək ixtisaslı mütəxəssislər gəlirdisə, Qızıl Ordunun ali komanda heyətinə divan tutulduq- dan sonra İspaniyaya orta və kiçik rütbəli komandirlər göndə-
Yüklə 5,08 Mb. Dostları ilə paylaş:
|