Ramiz Mehdiyev demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən
Yüklə 5,08 Mb. Pdf görüntüsü
|
104 Ramiz Mehdiyev
Demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən
biya, Venesuela, Argentina, Peru, Braziliya, Kosta-Rika və Uruqvay kimi bir sıra dövlətlər demokratiya və ya məh- dudlaşdırılmış demokratiya prinsiplərinə qayıtdı. Cənub-Şərqi Asiya dövlətləri də demokratiyaya doğru keçid etdi, Hindistan, Şri-Lanka, Malayziya və Pakistan kimi ölkələr özlərində de- mokratik rejimlərə bənzər rejimlər formalaşdırdı. 1960-cı ildə Afrikanın ən iri dövləti – Nigeriya demokratik inkişaf yoluna qədəm qoydu. İsrailin demokratik dövlət kimi təşəkkülü də həmin dövrə aiddir. Lakin demokratikləşmənin birinci dalğası kimi, ikinci dal- ğası da geriçəkilməyə məhkum idi. Buna isə heç də demokratik rejimlərin zəifliyi səbəb olmamışdır. Dünyanın bir çox dövlət- lərində demokratiyanın süqutunda əsas rolu geostrateji və coğ- rafi-iqtisadi reallıqlar oynamışdır ki, bunların da mahiyyəti ma- liyyə imkanları və yeni iqtisadi üstünlüklər uğrunda müba- rizədən ibarət idi. Məlum olduğu kimi, iqtisadi və siyasi nüfuzun qlobal amili olan neft erası XX əsrin 50-ci illərində başlanmışdır. O illəri iri neftçıxarma şirkətlərinin – Amerika və Avropanın biznes aləmi- nə mənsub olan və həmin dövrdə çox böyük hakimiyyətə yiyələnmiş və ağlasığmaz məbləğdə izafi mənfəət qazanmış ilk cığıraçan qansoranlar epoxası adlandırmaq olar. 1960-cı illər ucuz neft və “qara qızıl”ı ucuz qiymətə və getdikcə artan qeyri- məhdud miqdarda alan istehlakçılar epoxası kimi yadda qalmışdır. Həmin onillikdə Neft İxrac Edən Ölkələr Təşkilatı (OPEK) meydana gəldi və möhkəmləndi, hasilatçılarla isteh- lakçılar, hasilatçılarla şirkətlər arasında gərgin qarşıdurma ya- randı. Elə həmin vaxt bədnam “yeddi bacı” (Qərbin yeddi ən iri neft şirkəti) Amerika ictimaiyyətinin nəzərində, sözün əsl mənasında, rüsvay oldu.
105 1‐ci fəsil
Əzablı yollarla ulduzlara doğru 1970-ci illər OPEK-in istehlakçı ölkələrlə və onların iri şirkətləri ilə birbaşa qarşıdurmasında qalib gələn neft hasil edən ölkələrin təntənəsi onilliyinə çevrildi. Nəticədə yaranan böhran neftin qiymətlərini qaldırdı və bu qiymətlər 1973-1974-cü illər üçün dörd dəfə artdı. 1950-ci illərin əvvəllərində ser Hans Siqler və Raul Prebiş (Argentina iqtisadçısı) belə bir tezis irəli sürdülər ki, inkişaf etməkdə olan ölkələrin real mübadilə şərtlərinin göstəricisi – term of trade (ticarət şərtləri) bir sıra səbəblər üzündən daim pisləşir, ona görə də bu ölkələr idxalın müəyyən həcmini sax- lamaq üçün öz məhsulunu daha çox ixrac etməyə məcburdur. Belə çıxır ki, onlar getdikcə daha çox məhsul istehsal edir, lakin bu, rifahı yüksəltməyən, “yoxsulluq doğuran” artımdır. Bu, dünyada baş verən sosial-iqtisadi proseslər üzərində çox mü- hüm müşahidə, siyasətçilər və dövlət başçılarına gələcək üçün nəticələr çıxarmağa imkan verən müşahidə idi. Lakin alimlərin üzə çıxardıqları və sosial fəlakətlərə səbəb ola biləcək qanuna- uyğunluq aradan qaldırılmadı. Bütün bunlar bəzi ölkələrdə siyasi qruplaşmaların dövlətin təbii sərvətlərindən məqsəddənkənar istifadə hesabına şəxsi varlanmaq üçün birinciliyə nail olmaq niyyətinə əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərirdi. Bununla yanaşı, kapitalın müstəqil artımının əvvəlki mexanizminin imkanlarının tükənməsi ilə əla- qədar istehsalı optimallaşdırmaq yollarının axtarışında, habelə iqtisadi həyatın tənzimlənməsinə dair keynsçi reseptlərin böh- ranında öz ifadəsini tapan 1970-80-ci illərin dünya iqtisadi böhranı belə bir məsələ üzərində düşünməyə vadar etmişdi: böhranların tez-tez baş verməsində, kütləvi işsizlikdə və inflyasiya proseslərinin sürətlənməsində özünü büruzə verən dünya iqtisadiyyatının pozulması, ümumiyyətlə, iqtisadi sistemə daxilən xas olan uzunmüddətli dövri dəyişmələrin təzahürü de- yilmi? Bütün bunlar Böyük Britaniya və Fransanın keçmiş müs-
106 Ramiz Mehdiyev
Demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən
təmləkələrində, habelə demokratik rejimlərin hələ formalaş- madığı dövlətlərdə siyasi proseslərə təsir göstərməyə bilməzdi. 1960-cı illərdə hətta Böyük Britaniyada dövlətin iqtisadi siyasətinin məqsədlərindən heç birinin həyata keçirilmədiyi və- ziyyət yaranmışdı; son dərəcə qeyri-adi vəziyyət və olduqca pis iqtisadi mövqe əmələ gəlmişdi. İqtisadiyyat süst inkişaf edirdi, canlanma isə müşahidə olunmur və gözlənilmirdi. İqtisadiyyatı irəlilədə biləcək innovasiyalar meydana gəlmirdi. Eyni zamanda, inflyasiya tüğyan edirdi. Odur ki, ölkə yeni iqtisadi fenomenlə – staqflyasiya ilə tanış olmuşdu ki, bu da iqtisadi durğunluğun (staqnasiyanın) qiymətlərin yüksək sürətlə artımı ilə birləşməsi deməkdir. İnflyasiyanın inkişafı hakimiyyət orqanlarının və həmkarlar ittifaqlarının nominal əmək haqqı barədə apardıqları və tətillər nəticəsində tez-tez dayandırılan sərt danışıqlarla müşayiət olunurdu. 1975-ci ilədək 38 ölkədə dövlət çevrilişləri baş verdi, 1958- ci ildən fəaliyyət göstərən 32 demokratik rejimin üçdəbiri 1970- ci ilin ortalarınadək avtoritar rejimlərə çevrildi 1 . 1960-cı ildə qonşu Türkiyədə hərbi çevriliş oldu. 1950-ci illərdə, Demokratik Partiyanın hakimiyyəti dövründə Türkiyədə hərbçilərin sosial vəziyyəti çox pisləşmişdi və bu, 1960-cı il dövlət çevrilişinin səbəblərindən biri idi. Çevrilişdən sonra orduda əmək haqqı artırıldı və bir sıra güzəştlər tətbiq edildi. Milli Birlik Komitəsi Adnan Menderes hökumətini devirdi və o, sonra edam olundu. 1967-ci ildə Yunanıstanda “qara polkovniklər”in təzyiqi nəticəsində demokratiya süquta uğradı. 60-cı illərin ortalarında orada ciddi hakimiyyət böhranı müşahidə olunurdu ki, buna da aramsız hökumət dəyişmələri, hər cür sosialist və kommunist
1
2003, стр.31.
Yüklə 5,08 Mb. Dostları ilə paylaş:
|