384
etmişdi. "İttifaqi-müslimin" (1905) partiyasının nizamnamə və proqramının
müəlliflərindən biri idi. 1905-ci ilin sentyabrında Peterburqda neft sənayeçilərinin
iclasında müsəlman fəhlələrin maraqlarını müdafiə etmişdi. II (yanvar, 1906) və III
(avqust, 1906) Ümumrusiya müsəlmanları qurultayının nümayəndəsi idi.
Topçubaşov 1918-ci ildə ADR hökumətinin Osmanlı imperiyasında fövqəladə və
səlahiyyətli səfiri idi. O, 1918-ci ilin dekabrında Paris sülh konfransında
Azərbaycan nümayəndə heyətinin sədri təyin edilmişdi. Topçubaşov 1919-cu il
dekabrın 7-də ADR parlamentinin sədri seçilmişdi.
1920-ci ilin yanvarında Fransada ADR-in de-fakto tanınması haqqında Paris
sülh konfransı Ali Şurasının müstəqil qərarı Topçubaşova təqdim olunmuşdur.
ADR-in devrilməsindən sonra Topçubaşov Parisdə anti-sovet fəaliyyətini davam
etdirmişdir.
Topçubaşov
Mirzə Cəfər (1784 - 1869) - Azərbaycan şərqşünası.
Topçubaşov Gəncədə anadan olmuş, sonralar ailəsi ilə birlikdə Tiflisə köçmüşdür.
Topçubaşov 1811-ci ildə gürcü şahzadəsi Teymuraz Baqrationinin məiyyəti ilə
birlikdə Peterburqa getmiş, orada Rusiya Xarici İşlər Nazirliyinin
Asiya departamentinə tərcüməçi qəbul olunmuşdur. 1819-cu ildən
Baş Pedaqoji Universitetdə (sonralar Peterburq universiteti
adlandırılmışdır) fars dilindən dərs demişdir. Topçubaşov 1835-ci
ildə fars dili kafedrasının müdiri olmuş və professor adı almışdır.
M.İ.Qlinka ilə A.S.Qriboyedov onun tələbələri olmuşlar. Hər il
müsabiqə əsasında universitetin məzunları və tələbələrinə
Topçubaşov adına mükafat verilirdi. 1837-ci ildə o, Xarici İşlər
Nazirliyinin Asiya departamenti yanında Şərq dilləri professoru olmuşdur. 1852 -
67-ci illərdə Topçubaşov Rusiya Arxeologiya Cəmiyyətinin Şərq numizmatikası
şöbəsinə başçılıq etmişdir. Əsas əsərləri bunlardır: "İran müntəxəbatı" (1834) və
"Ən qədim dövrlərdən Teymurləngə qədər monqolların tarixi" (1834). Topçubaşov
A.Mitskeviçin "Krım sonetləri" poemasını fars dilinə tərcümə etmişdir.
Topçubaşov şərqşünaslığın inkişaf etdirilməsindəki xidmətlərinə görə Britaniya
Kral Asiya Cəmiyyətinin həqiqi üzvü seçilmişdir.
torpaq asılılığı
- torpaq üzərində mülkiyyətini itirən, lakin öz şəxsi
azadlığını saxlayan kəndlilər feodaldan torpaq asılılığına düşürdülər. Kəndlilər
torpaq sahəsindən (kəsik, nadel) istifadə etmək üçün əldə etdikləri məhsulun bir
hissəsini feodala verməli və ağanın torpağında işləməli idilər. Onların torpaq
sahəsini qaytarmaqla kənddən çıxıb getmək hüquqları var idi.
Tot
– qədim misirlilərdə müdriklik allahı. Onu say, təqvim və yazını
yaradan allah hesab edirdilər. Totu əlində yazı ləvazimatı (lövhəcik və çubuq) olan
qaraleylək başlı insan kimi təsvir edirdilər.
total
- tam, ümumi, hamılıqla, bütünlüklə.
totalitarizm
- totalitar dövlət formalarından biri. Onun xarakterik
xüsusiyyətləri: cəmiyyətin bütün sahələrinin tam (total) nəzarət altında
385
saxlanılması, demokratik təşkilatların qadağan olunması, konstitusion hüquq və
azadlıqların ləğv edilməsi, mütərəqqi qüvvələrə qarşı repressiyalar aparılması,
ictimai həyatın hərbiləşdirilməsidir. Faşist rejimləri, eləcə də SSRİ-nin, Çinin və
digər sosialist ölkələrinin dövlət quruluşlarını totalitar rejimə aid edirlər.
totemizm
- insanların nəslinin müəyyən totemdən (əcdad) - heyvan, bitki,
təbiət hadisələri və cansız əşyalardan meydana gəlməsi təsəvvürləri ilə bağlı olan
inanc və adətlər sistemi. Hər bir nəsil öz toteminin adını daşıyırdı. Onu öldürmək,
qida kimi istifadə etmək və ya ona hər hansı xətər yetirmək olmazdı. Totemizm
dünyanın bütün xalqları arasında yayılmışdır, bütün dinlərdə onun qalıqları
saxlanılmışdır.
Tövrat
- Bibliyanın beş kitabdan ibarət olan birinci hissəsi (yəhudilərdə -
Tora). E.ə. IX - VII əsrlərdə tərtib olunmuşdur. Sonuncu dəfə e.ə. VI əsrin sonları -
V əsrdə redaktə olunub.
töycü
- feodalın asılı kəndlilərdən hər il yığdığı vergi. Natural (ərzaq və
məhsulla) və pul şəklində töycü mövcud olmuşdur.
Trafalqar
-
İspaniyanın
Kadis
şəhəri
yaxınlığında burun. 1805-ci il oktyabrın 21-də burada
P.Vilnövün komandanlığı altında Fransa - İspaniya
donanmaları ilə admiral H.Nelsonun komandanlıq etdiyi
İngiltərə donanması arasında dəniz döyüşü olmuşdur.
İngilis donanması fransız
- ispan donanmasını
darmadağın etmiş, onların, demək olar ki, bütün gəmiləri yandırılmış və ya
batırılmışdı. Admiral Nelson Fransa gəmisindəki dor ağacından atılan güllədən ağır
yaralanmış və düşmən üzərində tam qələbə xəbərini alan kimi ölmüşdür. Trafalqar
burnu yaxınlığındakı qələbə ingilis donanmasına dənizdə ağalıq etməyə imkan
yaratdı və İngiltərə uzun müddət Napoleon üçün əlçatmaz oldu.
tragediya
(yun. "keçi nəğməsi") - Qədim Yunanıstanda adətən milli-
qəhrəmanlarına həsr olunmuş pyes. Tragediyada qəhrəmanlar arasında baş verən
kəskin mübarizə, onların şücaəti, iztirabları və çox vaxt da həlak olmaları təsvir
edilirdi. Görkəmli tragediya müəllifləri Esxil və Sofokl idi. Afina teatrında onların
abidələri – heykəlləri qoyulmuşdu. Yunanıstanda tragediya müəlliflərini
"müdriklik başçısı" adlandırırdılar.
Trayan
- Roma imperatoru (98 - 117). Trayanın işğalçı yürüşləri
nəticəsində Roma imperiyası sərhədlərini maksimum dərəcədə genişləndirərək
Dakiya, Ermənistan, Ərəbistan, Mesopotamiyanı öz tərkibinə qatmışdı. Amma az
sonra həm yeni tutulan ölkələrdə, həm də köhnə əyalətlərdə üsyanlar başlandı. Ağır
itkilər verən Roma ordusu geriyə çəkilmək məcburiyyətində qaldı və bu zaman
Trayan öldü. Onun demək olar ki, Asiyada əldə etdiyi bütün nailiyyətləri itirildi.
Trayanın yürüşləri Romanın son iri işğalçı müharibələri olmuşdur.
traybalizm
- qəbilələrarası qırğın, qəbilələrin ayrılmağa, təklənməyə
(separatizmə) cəhd göstərməsi.