Redaksiya şurasi misir Mardanov

Ön  söz 

5 

Bayatıtarla  şaKilca,  formaca  eyni  olub,  yalnız  mazmununa  göra  seçilan 

"Sayaçı  sözlari"  nümunalarinda  da  tarixi  hadisalara,  tarixi  şaxsiyyatlara  rast 

galmaK  olur.  Bela  bir  misal: 

Nanarn  a  qızıl  qoyun , 

Yollara  düzül  qoyun, 

Şuqayıbdan  qalmısan, 

Qalasan  yüz  il  qoyun. 

Burada  "Şuqayıb"daKı  "Şu"  qaynaqların  verdiyi  xabara  göra,  miladdan 

qabaq  dördüncü  yüzilliKda  yaşamış  türK  tayfalarından  "Qayın"  höKmdarı 

imiş.  "Qay"  isa  o  tayfadır  Ki ,  "Kitabi-Dada  Qorqud"un  lap  ilK  sahifasinda  bu 

haqda  bela  deyilir:  "Axır  zamanda  xanlıq  geri  Qayıya  daga,  Kirnsa  allarindan 

almaya ,  axır  zaman  olub  qiyamat  olunca".  Yani  na  tövr  olursa-olsun  son  ola­

raq  haKimiyyat  Qay  tayfasının  alinda  qalacaq.  Va  bunu  da  bilmaliyiK  Ki,  İs­

gandar  Zülqarneyin  TürKüstana  qoşun  yeritdiyi  vaxt  türK  ordularına  harnin 

bu  Şu  başçılıq  etmişdir.  Ela  "Şu"  dastanı  da ,  asasan ,  bu  hadisaya  hasr  olun­

muşdur.  Dayarlidir  Ki,  "Quran"ın  "al-araf"  surasinda  da  Şunun  adı  "Şüeyb" 

şaKlinda  çaKilir.  Tanrı  tarafindan  tayin  olunmuş  peyğ'ambar  taK  taqdim  olu­

nan  Şüeyb  (Şu)  burada  da  çoxlu  qoyun  sahibidir va  Musa  peyğ'ambar  da  onun 

qoyunlarını  otarır. 

İbtidai  tafaKKÜr  çağından  başlayaraq  hayatın  özü  bizim  acdadlarımız 

üçün da ilK  sınaq  laboratoriyası  olmuşdur.  Çay,  göl  KanarındaKI  ağ'acların  qu­

rumuş  budaqlarının  sınıb  suya  düşmasi  va  batmaması  agar  adamlarda  qayıq 

düzaltmaK  tasavvürü  yarıdıbsa ,  KülaK,  tufan,  dondurucu  şaxtadan ,   vahşi  hey­

vanların  basqınlarından  qorunmaq  üçün  mağaraları  daldanacaq  bilmalari  isa 

onlarda  ağac  va  daşlardan  Koma,  ev  tiKmaK  fiKri  oyatmışdır.  Dotanacağı  ta­

min  etmaK  ehtiyacı  isa  insanları  ovçuluq,  aKin-biçin  lavazimatları  düzaltmaya 

sövq  etmişdir.  Bu  zaman  insanların  işin  ah angi na  uyğun  zümzümalari,  avaz­

Ia  dediKlari  sözlar  tadrican  amaK  nağ'malarinin  yaranmasına sabah  olumuşdur. 

Demali,  biz  bu  gün  çoxsaylı  amaK  nağmalarimizi  garayinca  araşdırmaqla  ac­

dadlarımızın  ilKin  maşğuliyyatini ,  amaK  faaliyyati  tarixini  öyranmiş  oluruq. 

Xalqımızın asKİ tarixini  daha  çox  özünda qoruyub  yaşarlan  folKlor janr­

Iarı  sınamalardır.  Xüsusi  saciyyavi  yönlari  ila  seçilan  sınamalar,  har  şeydan 

qabaq,  xalqın  düşüncasini,  hayata  baxışını,  etnoqrafiK  görüşlarini ,   adat­

anana,  marasimlarini izlamaK  baxımından çox  yararlıdır.  Ballidir Ki ,  ilKin  ta­

faKKÜr  çağında  çevrasindaKi  bir  çox  masalalarİn  mahiyyatinda  gizlanan  sual­

lara  cavab  tapmaqda,  natica  çıxarmaqda  insanlar  çatinliK  çaKmişlar.  Onlar 

hayatda  üzlaşdiKlari  çatinliKlarin,  angallarin  sababini ,  asasan,  tabiatda  axtar­

mış,  ayrı-ayrı  hadisalar  va  nasnalar  arasında  azacıq  banzayişa  daxili  bağ'lılıq 

taK baxmışlar.  Bu sabahdan  da qarmaqarışıq tabiat intahasızlığ'ına tasir etmaK 

cahdi,  bununla  da  arzu-istaya  qovuşmaq ehtirası  gözqoyma,  müşahida  natica­

sinda  yaranan  sınamaların  forınalaşmasına  yol  açmışdır.  Ela  folKlorumuzun 

arxaiK  janrlarından  olan alqış-dua,  qarğ'ışlarda  da  insanların  arzu va İstaKla­

rinin  hayata  Keçacayina  inam  ifada  olunub.  Va  bunların  har birinin  müfassal 

tahlili,  hansı  görüşlarla  bağlılığının  açıını  KOnKret  tarixi  faKtın ,  tarixi  haqi­

qatin  üza  çıxmasına  sabah  olur. 

Millat  va  mazhabindan  asılı  olmayaraq  har Kirnsa  ömründa  üç  maqamla 

üzlaşmali olur.  O, doğulub böyüyür,  aila qurub nasil  artımının iştiraKçısı olur 

(istisna  halları  hesaba  gatirmiriK) ,  nahayat,  cisman  yaşayışdan  üzülüb  dün­

yasını  dayişir.  Va  bu  üç  taKzibolunmazlığ'ın  bir  sıra  yönlari  hamişa,  har  yer­

da,  xüsusan,  ilKin  yaşayış  çağlarında ,   insanlara  möcüza  taK  görünmüşdür. 

Onlar  sababla  naticanin  qanunauyğunl uğ'unu  tam  qavramadıqlarından  bütün 

---

6 

Azarbaycan  şifahi  xalq  adabiyyatı  antologiyası 

bu  sayaq  heyratarnizliKlara  taaccübla  baxrnalı  olmuşlar.  Amma  zamanın  ira­

lilayişi,  hayati  tacrübanin  get-geda  artması  insanların  şüur  va  düşüncasinde 

yeni-yeni  cizgilarin  da çoxalrnasına  yol  açrnışdır.  Onlar tuşlaşdıqları  nasna  va 

olayların  arasında  artıq  rnüayyan  bir  bağ'lılığ-ın  olduğ'unu  yaqin  etdiKlarindan 

ela  bu  bağ'lılığ'ı  da,  qeyd  etdiyirniz  taK,  yalnız  burada  arayıb  axtarrnağ'a  baş­

lamışlar.  Bu  axtarışlar,  ayrı  söz la,  insanların  üzlaşdiKlari  tabi at ,  qisman  da 

camiyyat  hadisalarina  üstün  galmaK  sarıdan  gördüKlari  tadbirlar  get-geda  çe­

şid-çeşid  töran  - marasimlarin  va  onların  ayinlarinin,  an  vacibi  isa  nağ'mala­

rinin  ortaya  çıxrnası  ila  naticalanmişdir. 

Ta qadimdan daşıdıqları mana,  mazmun xüsusiyyatlarina  göra  marasirn­

lar  iKi bölgüda  tasnif  olunrnuşdur:  taqvirn,  yani  mövsüm  marasirnlari va  aila­

maişat  rnarasimlari. 

Har  bir  xalqın  hayatı  anlaması  tacrübasinin  barı  taK  formalaşan  istar 

rnövsüm,  istarsa  da  aila-maişat  marasirnlarinin  bir-birina  uyğ'un,  oxşar  cizgi­

lari  ila  yanaşı,  milli çalariara bürünan yönlari da çoxdur.  Sözsüz ,  bu  da  sabah­

siz  deyil.  Balli olduğ'u üzra,  har  bir  marasim va bu  marasimin  ayini,  sözü ,  nağ'­

masi  aid  olduğ'u  xalqın  hayatını,  yaşayışını,  dolanacağ'ını,  sosial-siyasi  görüş­

lerini,  tabiat  va  camiyyatda  qarşılaşdıqlarına  baxışının,  rnünasibatinin  ayrı­

ayrı  maqamlarını  dürüst  biçimda  ehtiva  edir.  Bundan  savayı,  marasimlarda, 

marasimlarin  ayin,  nağ'malarinda,  xalqın  Keçdiyi  tarixi  yolun,  onun  poetiK  ta­

faKKÜrü  ila  bağ'lı  çox-çox  matlablarin  da  izlari,  alamatlari  qorunub  yaşayır. 

Mövsürn  marasimlari,  sözsüz  Ki,  ilin  fasillerinin  KOnKret  çağ'ları  ila 

bağlı Keçirilir. Va  marasimlarda icra olunan ayinlar,  oxunulan  nağrnalar z ama­

nın,  vaxtın  tayinedici  faKtı  fövqüna  qalxır.  Ham  da  bu  marasirnlar  yena  da 

daha  çox  arnaKla,  tasarrüfatla bağlı  şaKilda  icra  olunur.  Bunun bela  olunınası­

na  aydınlıq  gatirmaK  üçün  misallar  vermayi  garaKli  biliriK.  Bela  Ki,  ev  tiK­

maK,  yurd  salmaq va  naslin  artması  ila KÖçari  vardiş  öz  yerini tadrican  oturaq 

hayata  güzaşta  getmali  olur.  MasKan  isa,  asasan,  tasarrüfat  üçün  daha  fayda­

lı  sayılan münbit  torpaqlarda,  suya  yaxın arazilarda salınır. Amma zaman Keç­

diKca  naslin  dolanacağı  üçün  yararlı  aKin  sahalari  azlıq  taşKil  edir.  Odur  Ki , 

ehtiyacın ödanişi üçün  bol  su  qaynaqlarından  hala garayinca  istifada etmaK  sa­

riştasi  az  olan  acdadlarımız  çay,  göl  sahillerindan  uzaqlarda-damya  torpaqlar­

da  aKin-biçinla  maşğul  olrnaq  macburiyyatinda  qaldıqda  artıq  ümidini  yağışla 

bağlamalı olur.  İl quraqlıq Keçib  mahsul un talaf olrnaq qorxusu yarandıqda isa 

adarnlar  yağış  çağırınağa  va  bu  münasibatla  marasim  Keçirmaya,  ayinlar  icra 

etrnaya,  nağmalar  oxumağa  başlayırlar. 

· 

Harnin  nağrnalardan  birinda  deyilir: 

Yandı  torpaq  qupquru , 

Suya  saldım  dupduru, 

Yağ  yağışırn,  çoxlu  yağ 

Çöllar  oldu  qupquru. 

Yaxud,  aKin-biçin  üçün  çox  yağması  ila  artıq  falaKata  çevrilmiş  yağı­

şa  qarşı  mübariza  balgasi  taK  adamlar  günaşi  Körnaya  çağırmış,  "Günaşi  da­

vat"  marasimi  Keçirrnişlar  Ki,  bu  marasirnin  da  nağmalari  çoxçeşidlidir. 

Azarbaycanda  qışın  bitmasi ,  yazın  başlanması  ila  bağlı  olan  marasirnla­

rin  sayı  çoxdur.  ÜmurniliKda  götürsaK  asKi  çağlarda  ilin  bütün  fasillerina 

münasibat  bela  ifada  olunmuşdur: 

Üçü  biza  yağıdı , 

Üçü  cannat  bağıdı , 

Üçü  yığıb  gatirdi, 

Üçü  vurub  dağıtdı. 

---