Renessans dövründə maşınqayırma
Yüklə 953 b. Pdf görüntüsü
|
Sənaye inqilabı 328 toxuculuq işində də dönüş yaradır. Rusiyanın pambıq istehsalındakı mexanikləşdirmə, əsasən kətan toxuculuğunda böyük dəyişikliklərə səbəb olmuşdur. Yeniləşmə nəticəsində pambiq-parça istehsalının məhsuldarlığı dəfələrlə artır və nəticədə, ucuz qiymətə mal istehsal etmək mümkün olmuşdur. Bunun nəticəsində daxili bazarda başqa tekstil mallara qarşi güclü rəqabət yaranmışdır. Maşınqayırmanın tərəqqisi və əmək məhsuldarlığının artması başqa sənaye sahələrinin inkişafinda və istehsal gücünün başqa ərazilərdə paylanmasında böyük rola malik idi. Bu geniş prosesdə, dəmir yolu aparıcı əhəmiyyət kəsb edirdi. Istehsal prosesinin tərkib hissəsinə çevrilən dəmir yolu maşınqayırma sənayesinin ümumi inkişafı üçün əsas faktorlardan birinə çevrilir. Şəxsi dəmir yolu tikintisini maliyyələşdirmək üçün çar Rusiyası 1867-ci ildə „dəmir yolu fondu“nu təsis edir. Burada daxili kapitaldan əlavə xarici kapitalın dəmir yolu tikintisinə cəlb edilməsi üzrə işlər görülür. 1861 − 80-ci illərdə Rusiya dəmir yolunun uzunluğu 14 dəfə artaraq 22 min km-i keçmişdir [2.15]. Nəticədə Rusiyanin Avropa hissəsində şaxələnən dəmir yolu sistemi yaradılır. Mərkəzi Moskva olan bu şəbəkə, 4 qoldan ibarət idi: Moskva, Baltikyanı, Azov-Qaradəniz və Qərb. Moskva dəmir yolu 18 xəttdən ibarət olub, 8 min km-ə çatırdı. XIX əsrin 60-cı illərində dəmir yolu nəqliyyatı Rusiyada yük daşınmasında geniş tətbiq olunur. 1861 − 77-ci illərdə yük daşınması 25 dəfə artır. Avropada dəmir yolu tikintisində müxtəlif firmalar çalışdığından çox vaxt tikilən yolların eni də müxtəlif olurdu. İngiltərədə, ABŞ-da müxtəlif endə dəmir xətləri mövcud olduğu halda, Rusiyada yalnız eni 1524 mm olan dəmir xətti çəkilmişdir. 90-cı illərdə sənayenin bir çox sahələrində yeni energetika sistemlərinin yaranması nəzərə çarpır. Bu baxımdan Ural zavodlarında görülən işlər birincilər sırasında idi. 90-cı illərdə Uralda energetika sistemində elektrik mühərriklərindən istifadə edilməyə başlanır. 1890-cı ildə Perm top zavodunda Rusiyada ilk elektrik stansiyası tikilir [2.42]. Sənaye inqilabı 329 Sənayenin mexanikləşdirilməsində elektrik enerjisinin tətbiqi böyük əhəmiyyətə malik idi. Ancaq, bu dövrdə Rusiyada elektrikləşdirmə prosesi zəif gedirdi. XIX əsrin sonunda sənaye energetikasının əsasında buxar maşınları dururdu. XIX əsrdə Rusiyanın inkişafında əhali artımı da nəzərdən qaçmır. Bu əsrdə əhalinin sayı 4 dəfə artır. Rusiya 1860-cı ildə 74 milyon, 1913-cü ildə isə artıq 164 milyon əhaliyə malik idi [2.15]. Bu artım əsasən kənd regionlarında nəzərə çarpırdı. Sənaye inqilabı ərəfəsində Rusiyada şəhər əhalisinin sayı 5 dəfə artmışdır. Bunlardan dağ-mədən işlərində çalışanların nisbəti 2% təşkil edirdi. Əhalinin böyük hissəsi öz gündəlik çörəyini kəndçiliklə qazanırdı. Əsrin sonuna yaxın əhalinin sürətli artımı, ölkədə onsuz da elə də çətin gedən iqtisadi prosesləri daha da çətinləşdirmişdir. Rusiyada sənayeləşmə prosesinin gedişində dövlətin aktiv iştirak etməsi 90-cı illərdə maliyyə naziri Sergey Vitt (1891 − 1900) tərəfindən daha intensiv şəkildə aparılırdı. O, böyük təzyiqlərə baxmayaraq şəxsi sənaye sahələrinin inkişafına yardımı gücləndirmişdir. Onun Transsibir dəmir yolunun tikintisində gördüyü işlərlə bərabər, Rusiya üçün ən dəyərli xidməti 1897-ci ildə etdiyi pul islahatı idi. Rus valyutasının qızıla bağlılığı xaricdən gələn kapital axınını gücləndirir. Bu kapital əsasən sənayenin genişləndirilməsinə sərf edildiyindən, dəmir və polad istehsalında, kömur və neft hasilatında böyük inkişaf nəzərə çarpırdı. Rusiyada sənaye inqilabı, ümumiyyətlə başqa Avropa ölkələrindən fərqli olaraq uzun çəkən proses olub, ölkə daxilində və xaricində baş verən siyasi proseslər nəticəsində müxtəlif mərhələlərlə baş vermişdir. XIX əsrin sonunda demək olar ki, Rusiya artiq dünyada gedən qlobal sənayeləşmə prosesinə qoşularaq, ölkədə gələcək geniş sənayeləşmə üçün zəmin yaratmışdır. Sənaye inqilabı 330 2.4. İlkin sənayeləşmə dövründə metal emalının inkişafı M aşınqayırma və ağır sənayenin başqa sahələrinin inkişafı metallurgiya sənayesinin də inkişafını zəruri etmişdir. Dəmir, polad və dəmir tərkibli xüsusi legirli metalların və eləcə də əlvan metal (mis, sink və nadir metallar) ərintilərinə sənayenin tələbi getdikcə artmaqda idi. Sənaye inqilabının təsiri ilə Avropanın bir sıra dövlətlərində baş verən sənayeləşmənin intensivliyi X Ι X əsrin ortalarında domna sobalarının geniş yayılmasına gətirib çıxartmışdır. Zamanın tələblərinə cavab vermək üçün sobaların məhsuldarlığının artırılması istiqamətində də müəyyən işlər görülmüşdür. Sobaya hava verilməsi sistemi təkmilləşdirilmiş və üfürcəklərin məhsuldarlığı artırılmışdır. Adi üfürcəklərin mərkəzdənqaçma üfürcəkləri ilə əvəz olunması, XIX əsrin ortalarında sobaya kifayət qədər hava verilməsi problemini həll etməyə imkan vermişdir. Konverter qazının tətbiqi ilə X Ι X əsrin əvvəllərində yanacaqdan qənaətli istifadə olunmağa başlanmışdır. Belə sobalara X Ι X əsrin əvvəlində Rusiyada da rast gəlinir. Anosovun əlyazmalarından və cizgilərindən məlum olur ki, bu sobalar 1819-cu ildə Slatovski metallurgiya fabrikində tətbiq olunmuşlar. Bu dövrdə, Fransada şəxsi metallurgiya fabrikinə sahib olan Aubertinin apardığı sınaqların nəticələri məlumdur. 1809-cu ildə o, konverter qazının dəmirin tablandırılmasında tətbiqi və kərpiclərin sobalarda istifadə olunması üzrə sınaqlar aparmağa başlayır. 1811-ci ildə Aubertin bu işlərin nəticələrini patentləşdirmişdir. Sobalara, ilk dəfə olaraq isidilmiş havanın verilməsi şotlandiyalı C. Nayson (ingl. James Neison) tərəfindən aparılır və o bu texnologiyası üçün 1818-ci ildə patent alır. Nayson havanı 420K ilə 470K arasında isidərək yanacağa 40% qənaət edir. Bununla, domna sobalarının məhsuldarlığının kəskin artırılmasına nail olunur. Rusiyada, Peterburq şəhərinin metallurgiya zavodunda 1829-cu ildə sobaya verilən havanın mineral yanacaqların tətbiqi ilə qızdırılması sınaqları aparılmışdır. Yüklə 953 b. Dostları ilə paylaş:
|