Renessans dövründə maşınqayırma
Yüklə 953 b. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Document Outline
XX əsin əvvəlində əldə edilən texniki nailiyyətlər 357 quraşdırır və bu arabada Manhaymın küçələrində səyahət edir. Ancaq bu avtomobil ilə Bens gözlədiyi məqsədə, daha doğrusu çoxlu pul qazanmağa nail ola bilmir. Bundan sonra Bens dördtəkərli avtomobili “Velo”nu düzəldir (şəkil 2.79). Bu avtomobil 1200 ədəd satılaraq Bensə böyük şöhrət gətirir. 1899-cu ildə Karl Bensin yaratdığı “Nens& Cie” firması öz etibarlı və stabil konstruksiyaya malik avtomobil- ləri ilə uzun müd- dət Daymler ilə rəqabət aparır. 1926-cı ildə Daimler və Bens firmaları “Daimler –Benz AG”-də birləşirlər. Bu firmanın düzəltdiyi avtomobillər bu günə kimi dünyada avtomobil sənayesinin inkişaf istiqamətini müəyyənləşdirərək, bu sahədə aparıcı rol oynayır. 1914-cü ildə Almaniyada artıq 55000 minik, 9000 yük avtomobili var idi [2.59]. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, avtomobillərin inkişafında bu dövrə qədər mühəndislərin müxtəlif sahələrdə əldə etdikləri texniki nauliyyətlər böyük rol oynamışdır. Belə ki, yuxarıda qeyd edildiyi kimi, avtomobilin gövdəsi və yaylarının quruluşu at arabalarından, idarə sistemi və təkərləri isə velosipeddən götürülmüşdür (şəkil 2.80). Avtomobillərin inkişafında, təkərlərdə rezin üzlüklərin və kameraların tətbiqi əsas rollardan birini oynamışdır. Ötürmələr qutusu torna dəzgahının əsasında yaradılmışdır. Təkərlərdə dönmə zamanı müxtəlif dövrlər sayını mümkün etmək üçün buxar maşınlarında olan differensialdan istifadə edilmişdir. Avtomobillərin inkişafında müxtəlif Şəkil 2.79. Velo avtomobili, 1894. XX əsin əvvəlində əldə edilən texniki nailiyyətlər 358 sahələrdən məlum olan texniki yeniliklərin tətbiqi ilə bərabər, onun özü bir çox sahələrin inkişafını stimullaşdırmışdır. Şəkil 2.80. Avtomobildə istifadə olunan mexanizmlərin yaranma mənbələri. XX əsin əvvəlində əldə edilən texniki nailiyyətlər 359 Daymler mühərrikinin faydalı iş əmsalı 20%-ə bərabər idi. Fransız fiziki Karnonun işlədiyi daxili yanma mühərriklərinin istilik nəzəriyyəsinə əsasən ideal mühərrik 80% faydalı iş görə bilərdi. İdeal mühərriklərin yaranması üzərində 90-cı illərin sonunda bir çox alimlər işləsələr də bu problemi nisbətən həll etmək alman mühəndisi Rudolf Dizelə nəsib olur. Dizel nəzəriyyəsinə görə silindrdə hava 90 atmosver təzyiq altında sıxılır, eyni zamanda temperaturu 900°-ə çatır, bu zaman silindrə yanacaq püskürdülür. Bu üsulla ideal tsikl ilə işləyən mühərrik hazırlana bilərdi. Texniki səbəblərdən Dizel öz ideyasını tamamilə həyata keçirə bilmir. Nəticədə, o, mühərrikdə təzyiqi 35 atmosferə qədər aşağı salmaq məcburiyyətində qalır. Buna baxmayaraq 1893-ci ildə nümayiş etdirilən ilk Dizel mühərriki sensasional bir nəticə vermişdir (şəkil 2.81). Bu mühərrikin faydalı iş əmsalı 36%-ə çataraq benzinlə işləyən mühərrikə nisbətən iki dəfə çox idi. Bir çox firmalar Dizel mühərrikinin lisenziyasını almağa çalışırdı. Bu, qısa vaxtda Dizelə milyonlarla pul gətirir. Mühərriklərin hazırlanması yüksək istehsal mədəniyyəti tələb etdiyindən, Dizel uzun müddət bir çox ölkələri gəzib texnoloji prosesləri tənzimləməli olur [2.60]. Daxili yanma mühərrikləri təkcə avtomobillərdə yox, həm də traktorlarda istifadə olunur. 1901-ci ildə amerikalı mühəndis Hart Parr ilk traktoru düzəldir. 1912-ci ildə Holt firması tırtıllı traktorlar istehsal etməyə başlayır. Şəkil 2.81. İlk Dizel mühərriki, 1893. XX əsin əvvəlində əldə edilən texniki nailiyyətlər 360 1920-ci ildə artıq Amerikada 200 traktor istifadə olunurdu. Dizel mühərriklərinin inkişafı sayəsində, onun traktorlarda tətbiq edilməsi XIX əsrdə geniş yayılmış lokomobilləri əvəz edir. Lokomobillər buxar maşını ilə işlədiyindən onlar böyük, kobud və kiçik çevikliyə mailk idilər. 1920-ci ildə alman mühəndisi Haynrix Lans ( alm. Heinrich Lanz) öz firmasında dizel mühərriki ilə işləyən ilk traktoru - “Bulldoq”u hazırlayır (şəkil 2.82). Traktorlardan təkcə torpaqları şumlamaq üçün yox, həm də onların mühərriklərindən ağacların doğranması, suvarma nasosları və taxılyığan maşınların işlədilməsi üçün də istifadə olunurdu. Traktorların yaranması ilə kənd təsərrüfatının kütləvi şəkildə mexanikləşdirilməsi prosesi baş verir. Şəkil 2.82. “Bulldoq” traktoru. Daxili yanma mühərrikləri aviasiyanın da yaranmasında əsas rol oynamışdır. Öncə fikirləşirdilər ki, mühərrikin qanadlı aparata quraşdırılması nəticəsində uçmaq mümkün olar. 1894-cü ildə Maksim adlı rus ixtiraçısı qanadlarının açılışı 32 m və çəkisi 3,5t olan nəhəng bir XX əsin əvvəlində əldə edilən texniki nailiyyətlər 361 təyyarə düzəldir. Bu maşın elə ilk sınaq zamanı sınmışdır. Sonra məlum olur ki, əsas problem uçuş zamanı stabilliyin yaradılmasından ibarətdir [2.61]. 1870-ci ildə fransız mühəndisi Peno sınaq məqsədilə bir neçə kiçik təyyarə modelləri düzəldir. Onun apardığı tədqiqatlarda təyyarənin hərəkətinin quyruq hissəsi ilə stabilləşdirməyin mümkünlüyü araşdırılır. 1890-cu ildə alman mühəndisi Otto Lilienthal düzəltdiyi playnerdə 2 mindən artıq üçüş keçirmişdir. O, playneri öz bədəni ilə tənzim edərək havada 30 saniyə ərzində 100 m yol qət edir. Öz sonuncu uçuşu zamanı əsən külək Lilenthalın tarazlığını pozaraq onun qəzaya düçar olmasına səbəb olmuşdur. Sonralar playnerlərin düzəldilməsi ilə amerikalı Vrayt (ingl. Wright) qardaşları məşğul olmuşlar. Onlar ilk dəfə olaraq şaquli və eninə idarə sistemləri tətbiq etmiş, qanadları süni verilən havanın köməyi ilə yükləmiş və düşən yükü ölçmüşlər. Vrayt qardaşlarının düzəltdiyi playner stabil idarə olunaraq havada bir dəqiqə qala bilirdi. 1903-cü ildə Vrayt qardaşları playnerə benzinlə işləyən mühərrik qoyurlar (şəkil 2.83). 1903-cü il martın 14-də Vilbur Vrayt (ingl. Wilbur Wright) ilk mo- Şəkil 2.83. Vrayt qardaşlarının düzəltdiyi təyyarə. XX əsin əvvəlində əldə edilən texniki nailiyyətlər 362 torlu uçuş edir və 32 m yol qət edir. Həmin ilin 17 dekabr tarixindəki uçuşda o, 260 m yol qət edir. Bu, dünyada aparılan ilk uçuş sınağı idi. Tədricən mühərriklərin gücünü artıraraq Vrayt qardaşları öz təyyarələrini təkmilləşdirirlər. 1905-ci ildə onlar havada 38 dəqiqə qalaraq 39 km yol qət edirlər. Buna baxmayaraq, Vrayt qardaşlarının nailiyyətləri dövlət tərəfindən diqqətsiz qalır. Buna görə də, onların sınaqları yarımçıq qalır [2.61]. 1907-ci ildə Fransa dövləti Vrayt qardaşlarının işlərinə maraq göstərir. Bu işdən xəbər tutan Amerika dövləti Vrayt qardaşlarına 100 min dollar məbləğində sifariş verir. 1908-ci ildə onların düzəltdikləri təyyarə 2,5 saat havada qalır. Verilən sifarişləri yerinə yetirmək üçün Nyu Yorkda “Vrayt” təyyarə fabriki yaradılır. Ancaq Vrayt təyyarələrinin quyruq hissəsində qanadların olmaması səbəbindən, onlar geniş tətbiq tapa bilmir. Bu təyyarələrlə bir sıra qəzalar baş verir. Təyyarədə quyruq idarə sisteminin vacibliyinə Penonun işlərindən bələd olan fransızlar, Vrayt qardaşlarının təyyarələrinin bazasında yeni təyyarə düzəldərək böyük nailiyyətlər əldə edirlər. 1908-ci ildə fransız mühəndisi Lui Bleroa (fran. Louis Bleroit) uzun sürən tədqiqatlardan sonra praktikada tətbiq oluna biləcək təyyarəni, “Bleroit XI”-i düzəldir (şəkil 2.84). Şəkil 2.84. Bleroit təyyarəsi. XX əsin əvvəlində əldə edilən texniki nailiyyətlər 363 O, 1909-cu ildə La–Manş üzərindən uçaraq keçir. Sonralar fransız təyyarə konstruktoru Onri Famo (fran. Henri Faman) 1912-ci ildə təyyarə layihələndirmə firmasını yaradır. Burada o, ilk aeroplanı düzəldir və onun kütləvi istehsalını təşkil edir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, bu təyyarələrin hamısı qeyri - metaldan hazırlanırdı. Yalnız alman mühəndisi Huqo Yunkersin səyləri nəticəsində 1915-ci ildə ilk, tam metaldan hazırlanmış təyyarəni “Junker J1”-i düzəltmək mümkün olur (şəkil 2.85). Yunkers təyyarələrinin konstruksiyaları təyyarəqayırmada yeni mərhələnin başlanğıcını qoyur. Bundan sonra təyyarələr metaldan hazırlanır [2.61]. Şəkil 2.85.” Junkers J1” təyyarəsi. Daxili yanma mühərriklərinin inkişafı və onların geniş tətbiqi və eyni zamanda kimya sənayesinin inkişafı neft xammalına olan tələbatı kəskin artırmişdır. Neftdən hələ qədimdə insanlar müalicə üçün istifadə etmişlər. İlk neft yataqlarının qazılması və oradan neftin xaric edilməsi qərb ədəbiyyatında amerikalı Edvin Dreykin (ingl. Edwin Drake) 1859- cu ildə Pensilvaniyada qazdığı quyunun tarixi ilə əlaqələndirilir. Ancaq tarixi dəlillər göstərmişdir ki, dünyada ilk dəfə neft quyusu 1846-cı ildə Rus imperiyasının Bakı quberniyasında, daha dəqiqi, Bibiheybətdə qa- XX əsin əvvəlində əldə edilən texniki nailiyyətlər 364 zılmışdır (şəkil 2.86). Neftə artan tələbat, bu sənaye sahəsinin inkişafını stimullaşdırmışdır. Quyuların axtarılması. qazılması və neftin emalı üçün yeni texniki avadanlıq və maşınlar işlənib hazırlanmışdır. 1834-cü ildə alman mühəndisi Eyhauzen qayçı formalı alətlə (ştanqalı qazmada hərəkətli hissələr) qazma üsulunu təklif edir. Bundan sonra fransız mühəndisləri Kind və Fabiö (fran. Fabian) sərbəst düşən baltalarla işləyən texnologiyanı yaradırlar. Bu üsul praktikada “alman” üsulu adlanır. 1856-cı ildə Fabiö tərəfindən ilk dəfə olaraq neft yataqlarının təzyiq altında vurulan su ilə təmizlənməsi təklif olunur [2.62-2.66]. 1859-cu ildə ilk dəfə olaraq quyuların qazılmasında işlərin mexanikləşdirilməsi üçün buxar maşın- larının tətbiqi rus mühəndisi Romanov- ski tərəfindən Podol- skda aparılır. Bakı neft yataqlarının qazılma- sında buxar maşınları 1873-cü ildə tətbiq olunur. Neft quyularının qazılmasında ilk zamanlar zərbə ilə işləyən üsullardan istifadə olunurdu. XIX əsrin 80-cı illərində Amerikada quyuların fırlanan baltalarla qazılması və eyni zamanda gil ilə yuyulması ixtira olunur. 1901-ci ildə Bakida (Suraxanıda) qaz çıxarılması üçün quyu qazılır. Bir il sonra bu quyudan, 207 m dərinlikdən qaz çıxarılır [2.63-2.64]. Apşeron yarımadasından çıxarılan nefti emal etmək üçün 1859-cu ildə Bakıda neft emalı zavodu yaradılır. 1863-cü ildə Bakıda Cavad Məlikov adlı azırbaycanlı mühəndis tərəfindən dünyada ilk dəfə olaraq neft emalında soyuduculardan istifadə olunaraq, kerosin hazırlayan Şəkil 2.86. Bakıda neft buruqları. XX əsin əvvəlində əldə edilən texniki nailiyyətlər 365 zavod tikilir. Böyük rus neftçisi Roqozin Məlikovu belə xarakterizə etmişdir [2.63]: “İdeyaya malik bütün insanlar kimi, o bütün işlərin əvvəlində ideyasını həyata keçirməyi görürdü və bakılılar üçün qeyri adi bir adam idi. Sonuncu qəpiyinə kimi, bütün var-dövlətini, sabahkı günü haqqında fikirləşmədən öz məqsədinə çatmaq üçün veridiyi halda o, necə də qəribə olmasın. Texniki istehsalın inkişafında biz belə adamlara tez-tez rast gəlirik. Bu adamlar istehsala təkan verir, onları irəliyə aparır, ancaq özləri bu işdə qala bilmirlər, kasıbçılıq və ehtiyac içində həlak olurlar. Onlara etibar etməyən, onlara gülən və ələ salan kütlə isə onların yaratdıqları mülklərə sahib olurlar.” Bakı və Qroznıda parafin və kerosinin əsasını qoyan Məlikov xarici sənayeçilərin rəqabətinə davam gətirməyib müflisləşir və ehtiyac içində vəfat edərək, hamı tərəfindən unudulur. 1877-ci ildə Sabunçu neft yatağı və Qara şəhərdəki zavod arasında neft kəməri çəkilir. 1890-cı ildə Bakının neft rayonlarında artıq uzunluğu 286 km olan 25 neft kəməri fəaliyyət göstərirdi. 80-90-cı illərdə Azərbaycan nefti Bakı-Batumi xətti ilə daşınaraq Avropa bazarına çıxarılır və orada Amerika nefti ilə rəqabətə girərək onu Avropa və Asiya məkanından sıxışdırıb çıxarır. 1883-cü ildə Bakı nefti artıq bütün Rus imperiyasının tələbatını ödəyirdi [2.64]. 1901-ci ildə Bakı neft sənayesində ilk elektrik mühərrikləri tətbiq olunur. Həmin ildə Azərbaycanda 11 milyon ton neft hasil edilmişdir ki, bu da dünya neft istehsalının 50%-i demək idi. XX əsrin əvvəlində Azərbaycan inkişaf etməkdə olan sənaye dövlətlərinin neftə olan ehtiyacının ödənməsində önəmli yer tuturdu. Neft ixracının sürətlənməsi bu sahədə tətbiq olunan maşınların hazırlanması ilə məşğul olan sənaye sahəsinin formalaşmasına gətirib çıxarır. Dünya neft hasilatında aparıcı rol oynayan Azərbaycanda neft maşınqayırması zavodlarının tikilməsi də sürətlə inkişaf edir. Belə ki, Rus imperiyası üçün lazım olan neft avadanlığının böyük hissəsi Bakı zavodlarında hazırlanırdı. XIX əsrin sonu dünyada dəmir yolu şəbəkəsinin genişlənməsi ilə də XX əsin əvvəlində əldə edilən texniki nailiyyətlər 366 xarakterizə olunur. 1875 − 1917-ci illər arasında dəmir yolu uzunluğu 4 dəfə artraq 1,2 mln km-ə çatmışdır. O dövrün ən məşhur tikintisi Berlin- Bağdad və Böyük Sibir xətlərinin çəkilişi idi. Yeni yollarda poladdan hazırlanmış relslər düzülürdü. Bu yollar dünyanın böyük çaylarını keçirdilər. Çaylar üzərində nəhəng polad körpülər tikilirdi. İlk dəfə olaraq 1874-cü ildə qövs formalı polad körpü amerikalı mühəndis Ceyms İdsi (ingl. James Eadsi) tərəfindən tikilmişdir (şəkil 2.87). Şəkil 2.87. İdsi körpüsü. Bu körpü üzərində arabalar üçün yol ilə bərabər, həm də qatarlar üçün dəmir yol xətti salınmışdır. İdsi körpüsü St.Luisdə Missisipi çayı üzərindən keçirdi. Bu körpü o dövrün ən uzun körpüsü idi. Onun uzunluğu 1964 m-ə çatırdı [2.59]. Növbəti əzəmətli tikinti olan Bruklin (ingl. Brooklyn) körpüsü1883- XX əsin əvvəlində əldə edilən texniki nailiyyətlər 367 cü ildə Nyu Yorkda Vaşinqton Röbling tərəfindən salınır. O, atasının hələ 1867-ci ildə başladığı körpünü tikib başa çatdırır. Bu körpünün uzunluğu 1,15 km, eni isə 25,91 m-dir (şəkil 2.88). Bruklin körpüsü o dövrdə dünyada polad məftillərdən hazırlanmış ən böyük asılqan körpü idi. Bruklin körpüsü Nyu Yorkla Manhetteni birləşdirərək nəqliyyat şəbəkəsinin inkişafında önəmli rol oynamışdır. Şəkil 2.88. Bruklin körpüsü. XX əsin əvvəlində əldə edilən texniki nailiyyətlər 368 2.6.2. Maşınşünaslıq elminin yaranması XIX əsrin sonunda təşkil olunmuş dünya sərgiləri maşınqayırmanın inkişafında baş vermiş yenilikləri dünya ictimaiyyətinə nümayiş etdirmişdir. İstehsalın bir çox sahələrində maşınların sayı getdikcə artmaqda idi. Bununla, maşınların layihələndirilməsi və hazırlanmasının elmi əsaslarının işlənməsinə də tələbat artmışdır. Maşınşünaslıq elmi bu dövrə qədər yalnız təsviri bir elm olduğu halda, bundan sonra maşınların tədqiqində analitik, qrafik və experimental üsullardan istifadə olunmağa başlayır. Maşınların ixtisaslaşması baş verir. Buxar, nəqliyyat və istehsal maşınları kimi yeni istiqamətlər əmələ gəlir. Əsrin sonunda maşın hissələri ayrıca elmi istiqamət kimi fərqlənməyə başlayır [2.67 − 2.71]. Maşınlarda tətbiq olunan mexanizmlər mürəkkəb və çoxbəndli olduğundan bu sahə ilə məşğul olan elmi sahələr də mürəkkəbləşir. Beləliklə, mexanizmlərin kinematikası, kinematik həndəsə və kinematik bəndlər nəzəriyyəsi yaranır. Ötürmələrin getdikcə istehsalda geniş tətbiqi ilə əlaqədar olaraq dişli çarx ilişməsi nəzəriyyəsi yaradılaraq tətbiq olunur. Qayış ötürməsində də inkişaf baş verir. Burada təqribi hesablamalardan istifadə edilir. XX əsrin əvvəlində maşınların iş qabiliyyətinə təsir edən yeyilmə və maşınların avtomatik idarə olunması böyük əhəmiyyət kəsb etməyə başlayır. Uzun müddət maşınların praktiki inkişafında tətbiq olunan empirik araşdırmalar, artıq elmi əsasları olan üsullarla əvəz olunur. Maşınlar haqqında elmin yaranmasında alimlər və böyük praktiki təcrübəyə malik olan mühəndslərin rolu əhəmiyyətli idi. Onlar orta və ali texniki məktəblərdə dərslər apararaq öz təcrübələrini gənc mütəxəssislərə çatdırırdılar. Ali məktəblərdə çalışan alimlər tərəfindən maşın və mexanizmlərin quruluşları, iş prinsipləri və layihələndirilməsi üzrə kitablar yazılır (şəkil 2.89). Buraya fransız alimlərindən K. Labule (fran. Ch. P. Laboulaye) tərəfindən yazılmiş “Ötürmələrin kinematikası XX əsin əvvəlində əldə edilən texniki nailiyyətlər 369 haqqında dərs”, J.B. Belanqer tərəfindən yazılmış “Kinematika haqqında dərs” və Kupierin (fran. H.Goupilliere) “Ötürmələr üzrə vəsait” , “Dişli çarx ilişməsinin nəzəri və praktiki əsasları” kitablarını misal göstərmək olar. Alman alimləri də maşınlarla məşğul olurlar. Prof. H.-A. Resal “Sırf kinematikanın tədqiqi” adlı kitabını tərtib edir. Prof. Mannhaym kinematik həndəsəni yeni bir elm kimi inkişaf etdirir. Bu sahə üzrə belçikalı alim P.Qilbert və amerikalı alim C.Qibbs (inglş C.Gibbs) də dəyərli işlər görmüşlər. Şəkil 2.89. Labulenin işlərində maşın hissələrinin təsviri. XX əsrə keçid ərəfəsində İngiltərədə maşınların kinematikasının işlənməsində A.Kaylay və C. Silvester tərəfindən maşınların mexanika- sı üzrə yazılmış kitab böyük rol oynamışdır. Alman professoru Rölo (alm. F.Reuleaux) maşınşünaslığın inkişafı XX əsin əvvəlində əldə edilən texniki nailiyyətlər 370 üçün dəyərli işlər görmüşdür. O, maşın və dişli çarx ötürməsi nəzəriyyəsi üçün anlayışları tərtib etmiş, sinifləşdirməni təkmilləşdirmiş və maşınqayırmanın tarixini araşdırmışdır (şəkil 2.90) [2.70]. Başqa alman alimlərindən F.Qraşof (alm. F.Grashov) 1870 − 1890-ci illərdə 3 cildlik “Nəzəri maşınqayırma” kitabını çap etdirir. Şəkil 2.90. Rölonun mexanizm modelləri. L. Burmester 1888-ci ildə ilk dəfə olaraq kinematik həndəsənin maşın mexanizmlərinin layihələndirilməsində tətbiqini təsvir edən “Kinematika üzrə dərslik” kitabını yazmışdır. Qrübler, 1917-ci ildə yazdığı “Dişli çarx ötürməsi “ kitabında məlum mexanizm və ötürmələri DAVAMI Document Outline
Yüklə 953 b. Dostları ilə paylaş:
|