Renessans dövründə maşınqayırma
Yüklə 953 b. Pdf görüntüsü
|
Sənaye inqilabı 334 sahədə inkişafı əsasən iki hissəyə bölmək olar. Birincisi əlvan metalların emalı üçün mövcud olan üsulları inkişaf etdirməkdən, ikincisi isə yeni metalların kəşfindən ibarət idi. İstehsalına görə dəmirdən sonra ikinci yer tutan mis əvvəllər əsasən dekorativ işlər üçün, top və zınqırovların tökülməsində istifadə edilirdi. Sənaye inqilabından sonra onun texnikada tətbiqi geniş yayılmağa başlayır. Misin istehsalında da müəyyən irəliləyişlər nəzərə çarpır. İlk dəfə olaraq rus metallurqu Semennikov Bessemer konverterində misin istehsal olunması texnologiyasını işləyir. Bu texnologiya ilə filizdən 75%- ə qədər mis almaq olurdu [2.2]. Şəkil 2.57. Bessemer konvertorunun istehsalatda tətbiqi. Misin tətbiqində edilən irəliləyiş sinkin (Zn) də bürünç və tuncun hazırlanmasında tətbiq edilməklə legirləmə elementi kimi əhəmiyyətinin artmasına gətirib çıxartmışdır. Bundan əlavə sinkdən metalların korroziyaya qarşı davamlığının artırılması üçün də istifadə edilirdi. 1836-cı ildə ilk dəfə olaraq Sorel tərəfindən dəmirə sinklə örtük çə- Sənaye inqilabı 335 kilməsi üsulu ixtira edilir. Bunun üçün o, içərisində maye sink olan çənə turşu ilə emal olunmuş dəmir hissəni salmaqla, ona örtük çəkməyi təklif edir. O dövrdən bir çox dövlətlərdə evlərin damlarının üstünün sink çəkilmiş dəmirlərlə örtülməsinə başlanmışdır. XIX əsr ərəfəsində əlvan metal istehsalı kəskin artmışdır. Bu təkcə yeni filiz yataqlarının aşkar edilməsi ilə yox, həm də dağ-mədən texnikasının inkişafı ilə bağlı idi. Bundan əlavə bu ərəfədə bir çox yeni metalların ixtirası baş verir. Ancaq bu metalların praktikada tətbiqi uzun sürən elmi-tədqiqat işlərinin nəticəsində mümkün olmuşdur. Bunu alüminiumun tarixindən görmək olur. 1825-ci ildə danimarkalı fizik Hans Örsted alüminiumu külçə şəklində əldə edir. 1827-ci ildə alman kimyaçısı Fridrix Völer (alm. Friedrich Wöhler, 1800 − 1882) 17 il apardığı tədqiqatların nəticəsində demək olar ki, alüminiumun kimyəvi xassələrini tam müəyyən etmişdir. O, ilk dəfə olaraq alüminiumu toz şəklində əldə etmişdir. Ancaq, o, bu elementin kütləvi istehsalına imkan verən texnologiyanı tapa bilməmişdir. Bu problem 1854-cü ildə fransız alimi Onri Dövil (fran. Henri Sainte-Claire Deville) tərəfindən həll olunur. O, Völerin işlərini inkişaf etdirərək alüminiumun sənayedə istehsalının əsaslarını işləyir. Alümiumun oksigensizləşdirilməsi üçün burada natrium təklif olunmuş və alüminiumxloridin parçalanması prosesinin aparılması üçün optimal temperatur təklif olunmuşdur. 1855-ci ildə Parisdə keçirilən dünya sərgisində alüminiumdan hazırlanmış əşyalar artıq eksponat şəklində nümayiş etdirilirdi. Bu texnologiya tədricən alüminium istehsalında tətbiq olunmağa başlayır. 1855-ci ildə 25 kq alüminium istehsal olunduğu halda, 1870-ci ildə bu rəqəm 200 t-a çatdırılmışdır [2.44]. XIX əsrin ikinci yarısı metallurgiya sahəsində edilən çoxlu sayda kəşflərlə əlamətdar idi. Metalların təzyiq altında emalı bu dövrdə daha da inkişaf etdirilmişdir. Qara metallurgiyada edilən yeniliklər metalların təzyiqlə emal edilməsi üsullarının (yayma, dartma, döymə və ştamplama) da inkişafına stimul vermişdir. Sənaye inqilabı 336 Yayma üsulu hələ XVI əsrdən məlum idi. Su çarxları ilə hərəkətə gətirilən yayma vallarının köməyi ilə külçə şəklinə salınmış metaldan yastı profilli hissələrlə bərabər, çarxlar üçün üzükformalı poladlar da hazırlanırdı. XIX əsrdə bu üsul daha da təkmilləşdirilərək ayrıca sənaye sahəsinə çevrilmişdir. Bu, bir tərəfdən maşınqayırmanın inkişafı ilə, digər tərəfdən buxar maşınlarının sənayedə güc mənbələri kimi tətbiq edilməsi ilə bağlı idi. Bu dövrdə üç növ yayma axın xətləri mövcud idi: Blok, lövhə və profil. XIX əsrin 30-cu illərində Avropanın bir sıra sənaye ölkələrində qatar üçün dəmir yolu xətlərinin yaymaqla emalına başlanır. 50-ci illərdə isə Almaniyada artıq dəmir yolu üçün böyük çarxları yayan axın xətti mövcud idi. 70-ci illərə qədər yayma sahəsində bir sıra ixtiralar edilib praktikada tətbiq edilmişdir. 1856-cı ildə isveç O.Karlsund ilk dəfə olaraq “trio” yayma başlığını işləyib tətbiq edir. Burada pəstah fasiləsiz olaraq yayma başlığına verilə bilirdi. 1857-ci ildə Bessemer iki fırlanan diyircək arasındakı kiçik məsaməyə maye halda olan metalı tökməklə yaymaq üçün dəzgah layihələndirir (şəkil 2.58). Şəkil 2.58. Maye halda yayma üçün Bessemer dəzgahı. Sənaye inqilabı 337 Bu dəzgahda ilk dəfə olaraq qalınlığı 1 mm və eni 1,2 m olan metal lövhə alınır. Bir prosesdə tökmə, kristallaşma və deformasiya inteqrasiya edilmişdir. Bu proses geniş praktiki tətbiqini tapmasa da, yayma texnologiyasının elmi-texniki əsaslarının işlənməsində böyük rol oynamışdır [2.45, 2.46]. 1862-ci ildə ingilis mexaniki Corc Bedson (ingl. George Bedson) məftil istehsal etmək üçün axın xəttini təklif edir. Bu xəttdə pəstah avtomatik mexanizmin köməyi ilə fasiləsiz olaraq bir cüt diyircəkdən başqasına, daha tez fırlanan cütlərə ötürülürdü (şəkil 2.59). Bedsonun axın xəttində 16 yayma cütü yerləşdirilmişdir və bu başlıqlar öz vəziyyətlərini dəyişəbilmə qabiliyyətinə malik idilər. Bu dəzgahda 25 funtluq metal pəstahı yaymaq üçün 15 saniyə vaxt tələb olunurdu [2.47]. Şəkil 2.59. Bedsonun fasiləsiz yayma dəzgahı. Yayma texnologiyası ilə bərabər, metalların dartma texnologiyası da inkişaf edirdi. 1871-ci ildə ingilis mühəndisləri olan Vuds qardaşları tərəfindən ilk fasiləsiz məftildartma maşını ixtira edilir. Bu maşınların Yüklə 953 b. Dostları ilə paylaş:
|