Renessans dövründə maşınqayırma
Yüklə 953 b. Pdf görüntüsü
|
Sənaye inqilabı 341 Alesandro Volta (batareya, 1776), Çarles Auqustin Kulomb (Kulon qanunu, XVIII əsrin sonu), Georq Simon Om (Om qanunu, XIX əsrin əvvəli) kimi alimlərin işləri daxil idi. XIX əsrin əvvəlində maqnitizm və elektrik cərəyanı arasında əlaqə kəşf edildikdən sonra, bu fiziki kəmiyyətin praktikada tətbiqi üçün zəmin yaranmışdır. Elektrik enerjisini mexaniki enerjiyə çevirən maşınların – elektrik mühərriklərini də yaranması bu araya təsadüf edir. İş maşınları və nəqliyyat vasitə- lərinin hərəkət etdirilməsində elektrik mühərriklərinin yeri danılmazdır. Eelektrik mühərriki - motor, yəni latınca motius – hərəkət deməkdir. Bu mühərriklərin iş prinsipi cərəyanla maqnit sahəsi arasında olan münasibətə əsaslanır. İlk dəfə olaraq 1820-ci ildə danimarkalı kimyaçı Hans Kristian Östred “elektromaqnitismus” fenomenini kəşf edir. Həmin ildə ingilis fiziki Mixael Faradey “elektromaqnitik dönmə” haqqında işini çap etdirir. O, müstəvi üzərində nal formalı maqnit arasında elektrik keçirən lövhənin fırlanmasını və bu prosesin əksini sübut edən qurğunu nümayiş etdirir [2.50, 2.51, 2.53]. 1822-ci ildə Peter Barlov onun adı ilə bağlı olan Barlov çarxını düzəldir (şəkil 2.61). Amerikalı çilingər Tomas Davenport 1834-cü ildə Vermontda kommutatoru düzəldir və 1837-ci ildə dünyada ilk dəfə olaraq, elektrik mühərriki üzrə patent alır. Avropada Anyos Yedlik və Şəkil 2.61. Barlov çarxı, 1822. Şəkil 2.62. Yakobi mühərriki. Sənaye inqilabı 342 Herman Yakobi eyni qaydada praktikada tətbiq oluna biləcək mühərriklərin düzəldilməsi üzrə işləyirlər. Yakobinin mühərriki elektrik ilə maqnit sahəsinin yaranmasına əsaslanırdı (şəkil 2.62). Şəkildə təsvir olunmuş maqnit çubuqlar dəyişən cərəyan sayəsində 180° dönə bilirdi. Hər yarım dövrdən sonra xüsusi mexanizmin köməyi ilə cərəyanın istiqaməti dəyişdirilərək rotorun fasiləsiz fırlanması əldə edilir. Yakobi 1838-ci ildə Peterburq şəhərində 6 nəfəri daşıya biləcək gəmini 220 Vatt gücündə mühərriklə hərəkət etdirir. Onun gəmisi 4,5 km/saat sürətinə malik idi [2.50,2.52]. Texnika tarixində 1837 − 38-ci illər elektromexaniki ötürmənin yaranması illəri sayılır. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, bu dövrdə sabit cərəyanla işləyən mühərriklər az tətbiq olunurdu. Dəyişən cərəyanla işləyən mühərriklərin tətbiqi yeni konstruksiyanın layihələn- dirilməsini tələb edirdi. 1841-ci ildə Çarlz Vitston ilk dəfə olaraq dəyişən cərəyanla işləyən sinxron mühərriki düzəldir. Ancaq bu mühərrikin bir çox çatışmayan cəhətləri var idi. Ən əsası ondan ibarət idi ki, mühərriki işə salmaq üçün əlavə təcilləndirici mühərrik lazım idi. 1888-ci ildə italiyalı fizik Ferraris və xorvatiyalı mühəndis Nikola Tesla (o sonralar ABŞ- da çalışmışdır, şəkil 2.63) fırlanan elektromaqnit sahəsi hadisəsini kəşf edir- lər. Teslanın etdiyi ixtiralar elektrotexni- kada yeni eranın başlanğıcını qoyaraq, butun dünyada böyük maraqla qarşılanmışdır. 1888-ci ildə ABŞ-ın “Westinghouse Elektrik Company” firması Teslanın bütün ixtiralarını alaraq elektrik mühərriklərinin istehsalı ilə məşğul olur [2.50, 2.52]. Sonralar Almaniyanın AEG firmasında çalışan mühəndis Dolivo- Dobrovolski (1862 − 1919, o rus mənşəli idi) Teslanın mühərrikini təkmilləşdirərək daha mükəmməl bir maşın ixtira edir. Onun əsas işlə- Şəkil 2.63. Nikola Tesla (1856 − 1943). Sənaye inqilabı 343 ri mühərrikin rotorunun yeni formada düzəldilməsi ilə bağlı olmuşdur. Aparıcı rotorun materialı onun işində böyük rol oynayırdı. Rotor həm kiçik elektrik müqavimətinə, həm də yaxşı maqnit keçiriciliyinə malik olmalı idi. Dolivo-Dobrovolski poladdan hazırlanmış silindrik rotorun periferiyası üzrə mis çubuqlar keçirir. Onun bu konstruksiyası gözlənilən nəticəni verir və bu günə kimi praktikada geniş tətbiq olunur. Dolivo-Dobrovolski 1889-cu ildə öz rotoruna patent alır. Öz ilk 3 fazalı mühərrikini Dolivo-Dobrovolski 1889-cu ildə düzəldir. Onun apardığı tədqiqatlar nəticəsində asinxron mühərriklərin effektivliyini kəskin artırmaq mümkün olmuşdur. Bu mühərriklərin texniki parametrləri o dövrdə mövcud olan başqa mühər- riklərin parametrlərindən yüksək idi. Ona görə də, sonralar asinxron mühərriklər elektrik cərəyanı ilə təmin edilə bilən bütün istehsal sahələrində başqa mühərrikləri sıxışdıraraq geniş tətbiq olunur. Elektrik mühərriklərinin yaradıl- ması istiqamətində aparılan tədqiqatlar göstərmişdir ki, cərəyan mənbəyi kimi batareyalardan istifadə etmək imkanı artıq tükən- mişdir. Buna görə də, mütəxəssislər yeni texniki imkanlar üzərində işləməyə başlayırlar. Bunsuz elektrik mühərriklərinin geniş tətbiqi mümkün deyildi. İlk enerji yaradan mənbə kimi Ippolit Piksi (fran. Hippolyte Pixii, 1808 − 1835) tərəfindən, Parisdə Amperin təklif etdiyi komutator (cərəyan çevricisi) əsasında düzəldilən dəyişən cərəyan generatoru sayılır. 1833-ci ildə Piksinin düzəltdiyi bu generator Faradeyin maqnit induksiya prinsipinə əsaslanırdı (şəkil 2.64). Şəkil 2.64. Piksinin düzəltdiyi generator. Yüklə 953 b. Dostları ilə paylaş:
|