Rəyçilər: Qasımov Alış Məmiş oğlu hüquq elmləri doktoru, professor Əliyev Mayis Nəbi oğlu

ƏSMƏR ƏLİYEVA 
olaqəbrindo  öz  təsirini  itimıişdir.'  Belə  ki,  hətta  avtomatik  lisenzi- 
yalaşdımra  zamanı  dövlət  müəyyən  ölkələrə  və  müəyyən  mallara 
münasibətdə xüsusi qaydalar tətbiq edə bilir. Beynəlxalq Tiearət Palatasının 
ekspertləri hesab edirlər ki, «hətta lisenziyalaşdıraıa avtomatik və ya həddən 
artıq sərbəst qaydalarla həyata keçirildiyi təqdirdə belə, ilkin nəzarət ticarət 
əlaqələrini  ləngidir,  ixracı  əngəlləyir  və  yerli  mallarla  rəqabətdə  şərtləri 
ağırlaşdıran  əlavə  xərclərin  yaranmasına  gətirib  çıxarır».^  Amerika  tarif 
komissiyası  isə  hesab  edir  ki,  avtomatik  lisenziyalaşdırma  rejimi  də 
öz-özlüyündə  çox  ciddi  qey-  ri-tarif  maneəsidir  və  bəzi  ölkələrə  və  bəzi 
mallara münasibətdə ayrı-seçkilik xarakteri daşıyır.^ 
Növbəti  qeyri-tarif  metodu  kimi  inhisar  tədbirlərini  göstərmək  olar. 
Müxtəlif  dövrlərdə  ayrı-ayrı  dövlətlər  konlact  mallara  münasibətdə 
inhisarçı  münasibətdə  olmuşlar.  Çox  vaxt  bu  cür  məhdudiyyətlər  və 
inhisarçılıq  onunla  əsaslandırılırdı  ki,  dövlətin  bu  malların  dövriyyəsi 
üzərində  nəzarəti  ictimai  mənəviyyat,  səhiyyə  və  əxlaq  düşüncəsi 
baxımından  zəruridir.  Belə  malların  siyahısına  bir  qayda  olaraq  spirtli 
içkilər, tütün məhsulları, dərman preparatları və s. aid edilir. Lakin etiraf 
etmək  lazımdır  ki,  heç  də  hər  zaman  dövlət  inhisar  tədbirlərini  ictimai 
maraqları qorumaq üçün həyata keçirmir və təbiidir ki, inhisarçılıq nisbətən 
gizli şəkil alır. Bu zaman dövlət alıcı və ya satıcı qismində konlcret dövlət 
müəssisəsini inhisarçı kimi dəstəkləyir. Qeyd olunan qeyri-tarif tədbirinin 
beynəlxalq  praktikada  kifayət  qədər  geniş  istifadə  olunması  onunla 
nəticələndi 
'  Трошкина  T.1I.  Таможенные  платежи;  Учебно-практическое  пособие.  М.: 
Городец, 2007 
-  Трошкина  Т.Н.  Таможенные  платежи:  Учебно-практическое  пособие.  М.: 
Городец, 2007 
^  Халевинская  Е.Д.  Мировая  экономика  и  международные  экономические 
отношения: Учебник. М.: Магистр, 2009, с. 156 
44 

---

ƏSMƏR
 ƏUYP
:
VA
 
ki, QATT-1994 sənədində XVII maddə məhz buna həsr olunmuşdur. Sənəd 
bu  cür  fəaliyyətlə  məşğul  olmağı  qadağan  etmir,  lakin  bu  müəssisələrin 
beynəlxalq  ticarət  qanunlarına,  dəyər  və  keyfiyyət  məsələlərində  bazar 
qanunlarına uyğun hərəkət etmələrini tələb edir. 
İxrac üzərində nəzarət qeyri-tarif tədbiri kimi XX əsrin 70-ci illərindən 
başlayaraq  geniş  tətbiq  olunur.  Bu  tədbirə  ixracın  «könüllü» 
məhdudlaşdırılması  da  deyilir.  Tədbirin  mahiyyəti  və  kvotalaş-  dırmadan 
fərqi ondadır ki, dövlətlərin qarşılıqlı razılaşması əsasında hər iki tərəf öz 
üzərinə müəyyən öhdəliklər götümr, idxalçı ölkə kvotanın həcmini müəyyən 
edir, ixracatçı ölkə isə həmin ölkəyə müəyyən olunmuş həcmdən artıq mal 
idxal etməyəcəyini öhdəsinə götürür. Son  dövrlərdə bu cür sazişlərin sayı 
daha çox artmaqdadır. Artıq bu qeyri-tarif metodu qeyri-rəsmi də olsa xarici 
ticarətin  tənzimlənməsi  zamanı  istifadə  olunan  ən  birinci  vasitələrdən 
biridir.  Belə  sazişlər  ötən  əsrin  70-ei  illərində  ən  çox  Yaponiya  və  digər 
sənaye ölkələrindən idxal olunan mallara, ilk növbədə isə teks- til və qara 
metalların kirayəsinə qarşı Avropa birliyi və ABŞ-la bu dövlətlər arasında 
bağlanırdı. Müasir dövrdə isə AB, ABŞ, İsveç, Kanada, Avstriya, Noi'veç öz 
ölkəsinə  daxilolmalara  münasibətdə  bu  metoddan  geniş  istifadə  edir.' 
QATT-m Katibliyinin 1981-ei il sənədlərində bu barədə belə göstərilir: son 
illərdə  xarici  ticarət  əlaqələrinin  tənzimlənməsində  açıq  proteksionist 
tədbirlərinin  əhəmiyyətli  dərəcədə  azalması  müşahidə  olunur,  bu,  ilk 
baxışdan müsbət hal kimi qiymətləndirilə bilər, lakin təəssüf hissi ilə qeyd 
olunmalıdır ki, bu zaman əksər hallarda açıq ayrı-seçkilik xarakteri daşıyan 
tədbirlərin artımı tendensiyası ilə üzləşdir. 
Bu  barədə  QATl'-ın  keçmiş  baş  direktoru  IJ.Uaytm  fikirləri  də 
maraqlıdır: bəzi dövlətlə - QAT'f-ın iştirakçıları «məsum donu 
'  Халсвинская  Е.Д.  Мировая  экономика  и  международные  экономические 
отношения: Учебник. М.; Магистр, 2009, с. 157 
45 

---

ƏSMƏR
 ƏLIYEVA
 
gcyinorok» daxili istehsalçılarla roqabol aparan ixracatçı ölkolorin üzorino 
ağır mohdudiyyntlor qoyurlar. Bu üsul- ixracın könüllü modudlaşdırılması 
adlandırılmaqla illor əvvəl ABŞ hökuməti tərəlindən ixtira olunmuşdur və 
getdikcə dünya iqtisadiyyatında daha böyük yer tutur. Bu, yalnız QATT-ın 
ixracda deyil, eləcə də idxalda bütün məhdudiyyətləri qadağan edən ikinci 
maddəsini  pozur,  həm  də  öz  məzmununa  görə  açıq  ayrı-seçkilik  və 
diskriminasi- ya deməkdir.' 
Onu da nəzərə almaq lazımdır ki, bu sazişlər əksər hallarda ya '•məcburi 
qaydada bağlanılır, çünki bu zaman ya idxalçı dövlətin siyasi cəhətdən daha 
güclü  olması  başlıca  rol  oynayır,  yaxud  da  idxalçı  dövlətin  daha  sərt 
proteksionist  vasitələrdən  istifadə  edəcəyi  barədə  hədələri  qarşılığında 
bağlanır. 
Texniki  vasitələr  idxal  olunan  malların  ölkədaxili  təhlükəsizlik  və 
keyfiyyət  standartlarına  uyğun  olub-olmadığını  yoxlamaq  məqsədilə 
istifadə edilir. Müəyyən malların idxalı zamanı isə bu vasitələr zəruri hesab 
olunur. Əslində öz-özlüyündə bu maneələr neytral xarakterə malikdir, lakin 
bəzən onlar elə formulə oluna bilər ki, ya müəyyən malların keçirilməsinə 
münasibətdə, yaxud da müəyyən dövlətlərdən gətirilən mallara münasibətdə 
maneə yarada bilər. 
Texniki  vasitələri  (maneələri)  tətbiq  olunma  məqsədinə  görə 
qruplaşdırmaq olar. 
-
 
ətrafmühitiçirkləndirənmallann  və  materialların  (kimyəvi  mallar, 
zəhərli mallar, daş kömür və tərkibində yüksək dərəcədə kükürd olan neft) 
keçirilməsinə qoyulan qadağa və yaxud məhdudiyyətlər; 
-
 
sənaye  avadanlıqlarına,  nəqliyyat  vasitələrinə  və  digər  məhsullara, 
yəni  atmosfer  havasını  çirkləndirən  mallara  münasibətdə  tətbiq  olunan 
məhdudiyyət və qadağalar; 
'  Дюмулен  И.И.  Международная  торговля.  Тарифное  и  нетарифное 
регулирование: Учебник. М.: ВА1УГ, 2009, с. 383 
46 

---