Ряйчиляр: амеа-нын мцхбир цзвц

Telman Huseynov 

Royyalti – lisenziya razılaşması adlanan kontrakt (müqavilə) – 

əsasında xaricdə olan aktivlərin, məsələn, kəşflər, firma nişanla-

rı, patentlər, "nou-hau", müəllif hüquqları və digərlərinin istifa-

dəs

lar, proseduralar, sistemlər və s. 

ə 

mə

üddətdə, onun rəqiblərinin tex-

nol

i məmulatlar 

inə görə vaxtaşırı verilən lisenziya haqqıdır. Qeyri-maddi mül-

kiyyətin sahibi (lisenziar – patent sahibi) müəyyən müddət  ərzində 

ondan istifadə hüququnu başqa firmaya (lisenziata – lisenziya alana) 

lisenziya müqaviləsi  əsasında verir, lisenziat adətən buna görə li-

senziara royyalti ödəyir.  Əsasən, aşağıdakılar qeyri-maddi aktivlərə 

(sənaye mülkiyyətinə) aid olunur: 

– patentlər, ixtiralar, formullar, proseslər, konstruksiyalar, sxemlər; 

– müəllif hüquqları, ədəbi, musiqi və ya rəssamlıq kompozisiyaları; 

– ticarət nişanları, firma adları, fabrik nişanları; 

– franşizlər, lisenziyalar, kontraktlar; 

– metodlar, proqram

Adətən lisenziar lisenziata texniki kömək göstərməli, lisenziat isə 

əldə etdiyi hüquqdan səmərəli istifadə etməli və lisenziara buna görə 

müqavilədə nəzərdə tutulmuş royyaltini ödəməlidir. 

Yeni məhsul və texnoloji proses firmanın bazardakı mövqeyin

hdud zaman kəsiyində təsir göstərir. Firmanın, xarici ölkədə ye-

ni istehsal güclərinin və satış sisteminin, yaradılmasını təmin et-

mək baxımından, imkanları lazımi səviyyədə olmadıqda, özünün 

malik olduğu qeyri-maddi aktivlərini xarici müəssisələrə satmaq-

la və ya icarəyə verməklə əlavə gəlir əldə edə bilir. Bundan əlavə, 

firma öz istehsalını genişləndirdiyi m

ogiyanı  təkmilləşdirməsi nəticəsində malik olduğu üstünlüklərini 

itirməsi təhlükəsi mövcud olur. Lisenziat, lisenziya müqaviləsinin 

onun öz gücü ilə analoji texnologiyanın hazırlanmasına nisbətən 

ucuz başa gəldiyi halda, birinciyə (lisenziyaya) üstünlük verir. Buna 

görə də, müəssisə malik olduğu qeyri-maddi aktivlərdən özü istifadə 

etməklə yanaşı, onu digər müəssisə  və firmalara sata və ya icarəyə 

verə bilər.  

Royyaltinin köməkliyi ilə françayzinq də ödənir, bu formada bir 

tərəf – françayzer (iri müəssisə) digər müstəqil tərəfə – françayziyə 

(kiçik müəssisə operatoru), özünün firma nişanından istifadə hüqu-

qunu satır. Buna əlavə olaraq, françayzer uzunmüddətli əsasda öz tə-

rəfdaşına – françayziyə – yarımfabrikat və  dəstləşdiric

 530

---

Fəsil 21. Firmanın xarici iqtisadi fəaliyyəti 

gön

t yollaması, lisenziya və ya fran-

çay

ni m

 

uyğ

aktivlərindən biri də onun 

təcr

luşlarına və 

mü

sı ilə əlaqədar 

çət

idmətlərini təklif edir. 

dərmək, idarəetmə xidməti göstərmək və texnologiya vermək yo-

lu ilə ona təsərrüfat fəaliyyətini həyata keçirməkdə də köməklik gös-

tərir.  

Firmalar, bir qayda olaraq, ixracda müvəffəqiyyət qazandıqdan 

sonra, xarici firmalarla lisenziya və ya françayzinq müqavilələri ba-

ğlayırlar. Bu addım ixraca nisbətən firmanın öz üzərinə daha böyük 

məsuliyyət götürməsini nəzərdə tutur. Böyük məsuliyyət isə,  əsa-

sən, firmanın lisenziyanın və ya françayzinqin reallaşdırılması ilə 

əlaqdar xarici ölkəyə texniki heyə

zinq müqaviləsi əsasında qeyri-maddi akivləri alan firmanın ye-

əhsulun buraxılışı üçün öz istehsal gücünü yaratması və ya ona

unlaşdırması ilə əlaqədardır. 

Müəssisənin və ya firmanın  ən  əsas 

übəli və istedadlı menecerləridir.  İri kapital qoyu

tərəqqi texnologiyaya baxmayaraq, bir sıra firmalar, xüsusilə az 

inkişaf etmiş ölkələrdəki dövlət müəssisələri rəhbər və mütəxəssis-

lərin ixtisas və təcrübə səviyyəsinin yetərincə olmama

inliklərlə qarşılaşırlar.  İdarəetmə kontraktı müəyyən olunmuş 

haqq müqabilində firmanın öz menecerlər heyətinin bir hissəsinin 

əcnəbi ölkə firmalarına köməklik göstərmək və ya müəyyən müddət 

ərzində ixtisaslaşdırılmış idarəetmə funksiyalarını icra etmək məq-

sədilə göndərilməsini nəzərdə tutur. 

İdarəetmə kontraktı üç halın yaranması zamanı bağlanır. Bi-

rinci halda ölkədə xarici investisiyalı müəssisə milliləşdirilir, yer-

li menecerlərin formalaşmasına qədər müəssisənin idarə edilməsi 

xarici investora həvalə olunur. Bu halda idarəetmənin təşkilati 

quruluşu dəyişilməz qalır, lakin firmanın idarə heyətinin tərkibi 

dəyişir. İkinci halda yeni yaradılan müəssisə ilə idarəetmə kont-

raktı bağlana bilər. Üçüncü halda isə, xarici firma – fəaliyyət 

göstərən müəssisənin səmərəliliyinin artırılması  məqsədilə – öz 

idarəetmə x

"Qıfıl altı" layihələr müəssisənin tikintisi haqqında kontraktın bağ-

lanmasını nəzərdə tutur. Bu zaman müəssisə istismara hazırlıq səviy-

yəsinə çatdırıldıqdan sonra əvvəlcədən müəyyən edilmiş dəyərdə onun 

sahibinə təhvil verilir. "Qıfıl altı" layihələr adətən texnoloji avadanlıq-

ları istehsal edən firmalar tərəfindən həyata keçirilir və yeni tikilən 

 531

---

Telman Huseynov 

müəssisə üçün zəruri olan avadanlıqların bir hissəsi də onların özləri 

tərəfindən təmin edilir. Bir çox hallarda belə layihələrin hazırlanması 

və yerinə yetirilməsi ilə tikinti təşkilatları da məşğul olurlar. 

. 

ır. Kollektiv kontraktlar bir 

firm

Qeyd etmək lazımdır ki, "qıfıl altı" layihələrlə, əsasən, iri müəs-

sisələr məşğul olurlar və belə layihələrin dəyəri, adətən, milyonlarla 

ABŞ dollarına bərabər olur.  

"Qıfıl altı" kontraktların bağlanması üçün sifarişçilər layihəni 

həyata keçirəcək firmanı seçərkən əsasən aşağıdakıları nəzərə alır: 

– kontraktın təklif olunan qiyməti; 

– idxal olunacaq məhsulların maliyyələşməsi sxemi; 

– texnologiyanın və idarəetmənin keyfiyyəti; 

– firmanın təcrübəsi və nüfuzu

Beynəlxalq təcrübədə "qıfıl altı" layihələr üzrə ödəmələr mərhələ-

mərhələ – işlər yerinə yetirildikcə ödənilir.  İlkin ödəmə kontraktın 

dəyərinin 10-15 faizini təşkil edir, 50-65 faizi layihə üzrə işlərin ye-

rinə yetirildiyi dövrdə, qalan hissəsi isə müəssisə artıq fəaliyyət gös-

tərdiyi zaman kontraktın şərtlərinə görə ödənilir. Son məbləğ müəs-

sisə normal işləməyə başladıqdan sonra ödənilir. Buna görə də belə 

kontraktlarda müəssisənin normal işləməsini qiymətləndirmək üçün 

şərtlər əvvəlcədən müəyyən olunur. 

Müəssisə  və firmaların xarici iqtisadi fəaliyyətinin formala-

rından biri də kollektiv kontraktlard

a üçün nisbətən böyük olan və ya müştərək şəkildə istifadəsi 

səmərəli olan layihələr üzrə bağlanır.  

"Hasilatın pay bölgüsü" kontraktları əsasən hasilat sənayesində bağ-

lanır. Belə kontraktların şərtləri adətən ölkənin milli qanunvericiliyində, 

ya da onlara qanun qüvvəsi verməklə müəyyən edilir. Kontrakt iştirak-

çıları hasil etdikləri mineral xammalı (neft, dəmir filizi və s.) öz arala-

rında kontrakta uyğun bölürlər. Bu zaman əldə olunan xammal həm 

xərcləri ödəməli, həm də müqavilə  iştirakçılarına mənfəət  əldə olun-

masına imkan verməlidir.  

 "Servis  kontraktları" xarici şirkətin müəyyən haqq müqabilində 

mineral xammalın kəşfiyyatı  və hasilatını aparması üzrə  məsələləri 

əhatə edir. 

İqtisadiyyatın başqa sahələrində  də kollektiv kontraktların müx-

təlif formaları mövcuddur. Məsələn, müxtəlif ölkələrin aviaşirkətləri 

 532

---