Ряйчиляр: амеа-нын мцхбир цзвц

Fəsil 21. Firmanın xarici iqtisadi fəaliyyəti 

məhsul istehsal etsin, lakin kiçik ölkədə bu istehsalın həcminin da-

xili tələb məhdud olduğundan, onların inkişaf imkanları xarici ti-

carətlə bilavasitə əlaqədar olur. 

Təcrübə göstərir ki, firmada istehsalın həcmini müəyyən həddə 

qədər hər dəfə artırdıqca istehsal vərdişlərinin toplanması və məhsul 

vahidinə düşən şərti sabit xərclərin azalması hesabına onun vahidinə 

düşən xərclər 20-30 faiz azalır. Kiçik ölkələrdə bunu, əsasən, öz 

mə

ət 

qəd

 satış və tədarük üçün münasib xarici bazarlar 

axt

hsullarını xarici bazarlara çıxmaqla satışın həcmini artırmaq yolu 

ilə təmin etmək mümkündür.  

Firma və ya müəssisə xarici ölkəyə  məhsul ixrac etməklə öz 

mənfəətini artıra bilər. Lakin bu, həmin ölkədə rəqabət mühitinin 

səviyyəsi ilə bilavasitə bağlı olur. Belə ki, istehsal olunan məhsul öz 

ölkəsi üçün texniki və iqtisadi baxımdan məqbul məhsul olsa da, 

digər ölkə üçün yeni ola bilər. İstehsalçı müəssisə öz məhsulunun sa-

tış coğrafiyasını genişləndirmək və habelə  məhsulun həyat tsiklinin 

müxtəlif mərhələlərinə uyğun ölkələr üzrə reallaşdırmaq işini həyata 

keçirilməklə öz mənfəətini artıra bilir. 

Beləliklə, firmanın və ya müəssisənin xarici iqtisadi fəaliyyətinin 

əsas motivi məhsul satışının miqyasını genişləndirməsidir. 

İstehsalçı müəssisələr və distribyutorlar (bölüşdürücülər) kifay

ər tez-tez zəruri məmulat və xidmətləri, yarımfabrikat və dəstləş-

dirici məmulatları  və habelə son məhsulları xarici ölkələrdən  əldə 

edirlər. Bu addım firmaya, bəzi hallarda xərcləri aşağı salmağa, bəzi 

hallarda isə öz ölkəsində istehsal olunmayan məhsulları xarici ölkə-

lərdən əldə etməyə imkan yaradır.  

Adətən firma və müəssisələr özlərinin satış  və  mənfəətlərinin 

səviyyəsində böyük kənarlaşmaların yaranmasına imkan verməməyə 

çalışır və bu məqsədlə

arırlar, onların müxtəlif ölkələrdəki iqtisadi inkişaf tsikllərinin uy-

ğun gəlməməsindən istifadə etməyə cəhd göstərirlər. Başqa sözlə, bir 

ölkədə iqtisadi fəallığın aşağı düşməsi nəticəsində satışın həcmi aza-

lırsa, iqtisadi yüksəliş mərhələsində olan digər ölkədə isə satışın həc-

mi artır. Nəticədə müəssisə və ya firma, eyni məhsulun bir neçə öl-

kədə satış bazarına malik olmaqla, hansısa bir ölkədə qiymətin dəyiş-

məsindən və ya tələbin azalmasından yaranan itkiləri ixtisara sala 

bilir. 

 527

---

Telman Huseynov 

Qeyd etmək lazımdır ki, ölkələr arasındakı xarici iqtisadi əla-

qələrə, o cümlədən firmanın xarici iqtisadi fəaliyyətinə bir sıra 

amillər təsir edir. Bu amillərə çoğrafi, tarixi, siyasi, hüquqi, iqti-

sad

əqabət mühitini məhsulun keyfiyyət 

par

nə idxal və ixrac əməliyyatları, nəqliyyat, lisenziyalaşdırma, 

i və mədəni amillər aiddirlər. Sadalanan amillərin məcmusu xa-

rici mühiti formalaşdırır. Müəssisə və ya firma fəaliyyət göstərəcəyi 

mühiti, oradakı  vəziyyəti düzgün müəyyən etmək üçün qeyd edilən 

amillər üzrə geniş informasiyaya malik olmalıdır.  

Xarici mühiti təşkil edən elementlərdən biri də bazarın durumu-

dur, rəqabətin səviyyəsidir. R

ametrlərinin dəyişmə sürəti, istehsalın optimal həcmi, alıcıların 

sayı, onlardan birinin orta hesabla alıcılıq qabiliyyəti (alış  həcmi), 

alıcıların stabilliyi, yerli və xarici rəqiblərin nisbəti, məhsulların 

nəqli xərcləri, rəqiblərin məxsusi qabiliyyətləri kimi amillər forma-

laşdırır.  

2. Firmanın xarici iqtisadi fəaliyyətinin formaları 

Dünya təcrübəsində xarici iqtisadi əlaqələrin müxtəlif növlərin-

dən istifadə olunur. Bunlardan: 

a) beynəlxalq texnoloji istehsal üsu-

lunun divesifikasiyası – məhsulun istehsalı  mərhələlərinin müx-

təlif ölkələrdə yerləşdirilməsi; b) sənaye məhsulları üzrə idxal və 

ixrac – beynəlxalq ticarət; c) əcnəbi hüquqi şəxslər və iş adamları 

ilə müştərək müəssisələrin yaradılması; d) investisiya qoyuluşu 

üzrə əməkdaşlıq; e) turizm, bank və sığorta işləri üzrə xidmətlər; 

f) elmi-texniki işləmələr üzrə əlaqələr və s.-ni göstərmək olar. 

Bazar iqtisadi münasibətlərinə keçmiş bütün ölkələrdə firmalar 

üzərində dövlətin inhisarı aradan qalxdığından xarici iqtisadi əlaqələ-

rin əsas ağırlığı firmaların üzərinə düşür; firma xarici iqtisadi fəaliy-

yətin  əsas həlqəsinə, lokomotivinə çevrilir. Xarici iqtisadi əlaqələr 

üzrə fəaliyyətin növləri müəssisə və firmalar miqyasında bir qədər də 

konkretləşir.  

Firmalar özləri də xarici iqtisadi məqsədlərini həyata keçirmək 

üçün xarici iqtisadi fəaliyyətin müxtəlif növlərindən istifadə edirlər. 

Həmin fəaliyyətin hər hansı birindən istifadə edərkən firma, malik 

olduğu resursları, həmçinin öz məqsədinin həyata keçirilməsi  şərt-

lərini dəqiq qiymətləndirməlidir. Firmanın xarici iqtisadi fəaliyyət 

növləri

 528

---

Fəsil 21. Firmanın xarici iqtisadi fəaliyyəti 

fra

sas yer tutur. Fir-

ma

şmır. 

Xidmətlərin idxalı  və ixracı  əmtəələrin idxal və ixracından fərq-

lən

mətlərin ix-

rac

nçayzinq, idarəetmə kontraktları, "qıfıl altı" müqavilələri, birbaşa 

investisiya və portfel investisiyasi ilə  əlaqədar  əməliyyatlar daxil-

dir.  

Əmtəələrin ixracına yerli istehsalın nəticəsi olan məhsulların ölkə 

xaricində, idxalına isə xarici ölkələrdə istehsal edilən məhsulların 

ölkə daxilinə gətirilib satılması aid edilir. İdxal və ixrac əməliyyatları 

ayrı-ayrı ölkələrin beynəlxalq sövdələşmələrində ə

nın idxal və ixrac əməliyyatları, adətən, həmin firmanın ilk 

xarici iqtisadi əlaqələri hesab olunur. Bu onunla izah edilir ki, belə 

əməliyyatlarda digər formalara nisbətən resurs sərfi daha az, müəssi-

sə üçün riskin səviyyəsi isə aşağı olur. Firma, xarici iqtisadi fəaliyyə-

tin digər formaları ilə məşğul olduqda idxal və ixrac əməliyyatlarını 

davam etdirməyə maneələr yaranmır və onu dayandırımaq zərurəti 

ilə qarşıla

ir. Bu qəbildən olan əməliyyatlardan gəlir əldə etmə xid

ı, onlara görə pul ödəmə isə xidmətlərin idxalı sayılır. Xarici iqti-

sadi fəaliyyət çoxlu sayda və həm də müxtəlif xidmətləri əhatə edir. 

Bunlardan bir qrupuna səyahət, turizm, servis xidməti və habelə 

nəqliyyat aiddir. Əmtəələrin daşınması  və turizmdən daxilolmalar 

avioşirkətlərin, dəniz daşımaları ilə məşğul olan şirkətlərin, bilet və 

yerlərin  əvvəlcədən bronlaşdırılması üzrə agentliklərin, həmçinin 

mehmanxanaların – göstərdikləri xidmətlərin müqabilində – əldə et-

dikləri gəlirlərinin əsas mənbəyidir.  

Xidmətlərin idxal və ixracında komisyon əməliyyatlar mühüm 

yer tutur. Komisyon əməliyyatlar  əcnəbi ölkələrdə bank əməliyyat-

larının, sığorta, icarə və ya kirayə, layihə-konstruktor işləri və idarə-

etmə xidmətləri ilə əlaqədardır. Layihə-konstruktor işləri adətən "qı-

fıl altı"  əməliyyatları  çərçivəsində  həyata keçirilir ki, bu, kontrakt 

əsasında istehsal güclərinin (sexin və ya müəssisənin) yaradılmasını 

və onların hazır vəziyyətdə istifadə etmək üçün sifarişçiyə təhvil ve-

rilməsini nəzərdə tutur. İdarəetmə xidmətlərinə görə komisyon ödə-

mələri  əvvəlcədən bağlanmış idarəetmə kontraktlarının və ya əldə 

edilmiş razılığın nəticəsində həyata keçirilir ki, buna əsasən bir firma 

digərinə ümumi rəhbərlik və ya ixtisaslaşdırılmış idarəetmə funksiya-

larını yerinə yetirmək üçün menecer heyəti təqdim edir. 

 529

---