Ряйчиляр: амеа-нын мцхбир цзвц

Fəsil 21. Firmanın xarici iqtisadi fəaliyyəti 

Bu bölmədə əmtəələrin qablaşdırılması ilə əlaqədar tələbləri haq-

qında – əmtəənin qablaşdırılması qarşısında qoyulan tələblər, qablaş-

dırmanın növləri, qablaşdırma şərtləri və s. – tərəflərin razılaşmaları 

öz əksini tapır.  

Bölmə VIII. «Sanksiyalar». 

Müqavilənin bu bölməsində müqavilə öhdəliklərinə düzgün əməl 

etməyən tərəflər üçün müxtəlif sanksiyalar nəzərdə tutulur. 

dlərin zəruriliyi də 

mü

olunur. 

Hansı sanksiyaların tətbiqi üçün hansı  sənə

qavilənin bu bölməsində mütləq qeyd 

Bölmə IX. «Arbitraj». 

 Tərəflər arasında yarana biləcək mübahisələrin həlli yolları 

mü

pır. 

qavilənin bu bölməsində öz əksini ta

 Mübahisələrin yaranması ilə əlaqədar onların (mübahisələrin) həl-

linin arbitraja veriləcəyi haqqında tərəflərin razılaşması və arbitrajın 

qərarının qətiliyi də öz əksini məhz bu bölmədə tapır. 

 Bölmə X. «Fors–major». 

Baş verəcəyi əvvəlcədən məlum olmayan fövqəladə hadisələrdən – 

təbii fəlakətlər (yanğın, zəlzələ, tufan, və s.), müharibə, blokada, epi-

demiya, tətil və.s.-dən – hansının tərəfləri öz öhdəliklərini yerinə ye-

tirə bilməyəcəkləri bu bölmədə qeyd olunur. 

Bölmə XI. «Sair şərtlər». 

Müqavilənin  əsas  şərtlərindən  əlavə  tərəflər arasındakı razı-

laşm

 hüquq və  vəzifələri haq-

qın

alar  əsasında onlar özlərinin qarşılıqlı

da gəldikləri qərar bu bölmədə göstərilir. 

Bölmə XII. «Tərəflərin hüquqi ünvanları». 

Xarici ticarət müqaviləsinin bölmələrinin sonuncusu olan bu 

bölməsində tərəflərin hüquqi ünvanları - tam məxsusi adı, yerləşdiyi 

konkret coğrafi məkan, poçt rekvizitləri və s. göstərilir. 

rindən biri olan əc-

nəb

əhsulun isteh-

salç

ərlərinə düşən vəzifələri 

dəq

 (kommer-

siy

təə-

Firma və müəssisələrin xarici-iqtisadi əlaqələ

i ölkəyə əmtəə ixracı üzrə bağladığı müqavilə onun bu istiqamət 

üzrə fəaliyyətini nizamlayan mühüm hüquqi sənəddir. 

Xarici ticarət üzrə kontrakt bağlayarkən tərəflər m

ıdan istehlakçıya çatdırılması zamanı üz

iq şəkildə müəyyən etməlidirlər. Bu zaman müxtəlif frankolardan 

istifadə olunur. "Franko" italiyan sözü olub əmtəənin satışı

a) şərtləri mənasında işlənir. Daha doğrusu, burada söhbət əm

 539

---

Telman Huseynov 

nin

 Cədvəl 21.2 

ası

 istehlakçıya çatdırılması ilə  əlaqədar xərclərin (yükləmə-boşalt-

ma, nəqliyyat və hətta, bəzən yükün sığortalanma xərcləri) kimin tə-

rəfindən ödənilməsinin  əvvəlcədən  şərtləndirilməsindən gedir (bax: 

cədvəl 21.2.) 

Franko qiymətlərinin yaranması 

Məhsul göndərmə üsulundan 

lı olaraq qiymətlərin növləri

Qiymətə daxil edilən nəqliyyat xərcləri 

Məhsul göndərənin franko-

Məhsulgöndərənin anbarına

anb

 qədərki nəqliyyat 

rcləri 

ar qiyməti 

xə

Yola salmanın franko-

stansiya qiyməti 

Məhsulgöndərənin franko-anbar qiyməti üstəgəl 

məhsulun göndəriləcəyi stansiyaya çatdırılması ilə 

bağlı xərclər  

Yola salmanın franko-vaqon 

stansiya qiyməti 

Yolasalmanın franko-stansiya qiyməti üstəgəl 

məhsulun vaqona yüklənməsi ilə bağlı xərclər 

Franko-vaqon stansiya 

Yolasalmanın franko-vaqon stansi

təy

ya qiyməti 

l məhsulun təyinat aldığı stansiyaya 

inatlı qiymət 

üstəgə

çatdırılması ilə bağlı xərclər 

Franko-stansiya təyinatlı 

qiymət 

Franko-vaqon stansiya təyinatlı qiymət üstəgəl 

məhsulun təyinat almış olduğu stansiyada 

vaqondan boşaldılması ilə bağlı xərclər. 

İstehlakçının franko-anbar 

Franko-vaqon stansiya

qiy

 təyinatlı qiymət üstəgəl 

ulun təyinat aldığı stansiyadan istehlakçının 

məti 

məhs

anbarına çatdırılması ilə bağlı xərclər 

Frankolardan bəzilərinin tərkibinə nəzər salaq. Məsələn, əgər is-

tehsalçı öz məhsulunu istehlakçının "məskunlaşdığı" məkanda onun 

anb

yükləmə, nəqletmə, 

boş

r. Əmtəələr is-

teh

arına təhvil verirsə, bu halda bütün xərclər – 

altma, məhsulun korlanması riski ilə  əlaqədar xərclər  əmtəənin 

qiymətinə  əlavə edilir. Frankonun bu növü «istehlakçının  franko-

anbar qiyməti» adlanır. 

Frankonun başqa bir növü 

«məhsul göndərənin franko-anbar 

qiyməti» adlanır. Bu halda, müqaviləyə görə məhsulgöndərən məh-

sulunu öz anbarından istehlakçı müəssisəyə təhvil veri

lakçının göndərdiyi vaqona yükləndikdən sonra alıcı müəssisənin 

mülkiyyətinə çevrilir. Yükün istehlakçıya çatdırılması ilə  əlaqədar 

bundan sonrakı bütün xərclər onun (istehlakçının) üzərinə düşür.  

Frankonun digər bir növü də "franko-vaqon stansiya" qiyməti-

dır.  Bu  halda,  məhsulgöndərmənin  şərtinə görə, yük istehlakçının 

 540

---

Fəsil 21. Firmanın xarici iqtisadi fəaliyyəti 

"məskunlaşdığı" dəmiryolu stansiyasının ünvanına istehsalçı müəs-

sisə tərəfindən göndərilir. Yükü təhvil aldıqdan sonra məhsulun ba-

zara və ya istehlakçılara çatdırılması ilə əlaqədar məsuliyyət və bütün 

qalan xərclər alıcı firmanın öhdəsinə düşür. 

 4. Firmanın xar

əsi vasitələri 

f strate

 ası-

ələrin dövlət tərəfindən tənzimlənməsi həya-

 t

rin-

tıma

si 

ədd

qab

ə malik s

 

ərin 

ağlıdır. Bu,

ritet 

lur. H

n sə-

ının istehsa

r. Belə 

işaf

və 

ələrin rəqabətqabili

 ölkəyə 

xarici investisiyanın cəlb 

dlaşdırıl-

n s

vlükdə, xarici iqt

-

sadi v

 

 

ici iqtisadi fəaliyyətinin tənzimlənm

Ölkənin iqtisadi inkişa

lı olaraq xarici iqtisadi əlaq

giyasından və mövcud vəziyyətdən

ta keçirilir. Bu əlaqələrin ənzimlənməsini zəruri edən amillərə, bi

cisi,  ölkədə iqtisadi ar

aiddir. Çünki idxalın h

ətqabiliyyətin

 nail olmaq və  məşğulluğun təmin edilmə

ən artıq liberallaşdırılması nisbətən aşağı rə-

ahələrin müflisləşməsinə gətirib çıxara bilər.

İkinci amil iqtisadiyyatın 

qorunması ilə b

strukturunun dəyişdirilməsi və yeni sahəl

 əsasən, ayrı-ayrı sənaye sahələrinin prio

inkişafı ilə əlaqədar o

naye məhsullar

əm yerli bazar, həm də xarici bazar üçü

lı iqtisadi cəhətdən stimullaşdırıla bilə

ki, yeni sahələrin ink

müəssis

ının ilk dövrlərində bu sahədəki firma 

yyəti nisbətən aşağı olur. Üçüncüsü,

edilməsi məqsədilə idxalın məhdu

ması, investisiya idxalını

Bütö

timullaşdırılması həyata keçirilə bilər. 

isadi əlaqələrin tənzimlənməsi ölkənin iqti

n möhkəmləndirilməsi ilə  əlaqə

ə siyasi mövqeyini

dardır. Bu

baxımdan tədiyə balansının tənzimlənməsinin böyük əhəmiyyəti var-

dır. Çünki tədiyyə balansının vəziyyəti valyuta kursuna, ölkənin iqti-

sadi inkişafına ciddi təsir göstərən bir amildir. Bazarda qiymətləri 

tənzimləmək, yerli istehsalçıların müəyyən məhsul istehsalı üzrə sti-

mullarını azaltmaq, onların müəyyən məhsul istehsalını  və satışını 

xaricdən ölkəyə keçirməsi məqsədilə ixracın həddi məhdudlaşdırıla 

bilər. İdxalın məhdudlaşdırılması isə, əsasən, yerli istehsalçıların 

daxili bazardan sıxışdırılmasının qarşısını almaq, digər ölkənin 

bu ölkənin istehsalçılarına münasibətdə tətbiq edilmiş məhdudiy-

yətləri aradan qaldırması və s. məqsədi güdə bilər. 

Yuxarıda qeyd olunan məqsədlərə nail olmaq üçün firmaların 

xarici iqtisadi fəaliyyətinin tənzimlənməsi müxtəlif vasitələrlə həyata

keçirilir. Həmin vasitələrin bir hissəsi yalnız məhsulların qiymətinə, 

bir hissəsi isə, həm də onların həcminə təsir göstərirlər.  

 541

---