S. C.ƏLİyev, H. M. Haciyeva, N. C. MİKayilzadə TİBBİ
Yüklə 3,2 Mb. Pdf görüntüsü
|
79
Kimyəvi lergen (allergiya törədən), mutagen (mutasiya törədən), pirogen (qızdırma törədən), floqogen (iltihab törədən) və s. ola bilər. Bioloji amillərin orqanizmə göstərdiyi xəstəliktörədici təsir çoxcəhətlidir. Bunlara patogen mikroorqanizmlərin törətdiyi infeksiyalar, bağırsaq qurdları invaziyası (helmin- tozlar), bəzi bitkilərin (çovdar mahınızı, xaşxaş və s.), heyvanların (ilanlar, həşəratlar, balıqlar) zəhərli ifrazatının təsiri, heyvanların (itin qapması, mal-qaranm buynuzu ilə vurması və s.), bitkilərin (tikanlar və s.) orqanizmdə törətdiyi mexaniki travmalar və s. aiddir.
Yüksək dərəcədə inkişaf etmiş ali sinir fəaliyyətinə və ikinci siqnal sisteminə malik ictimai varlıq olan insan üçün mənfi psixi və ictimai amillər də patogen xassə kəsb edir. Emosional gərginlik, nevrogen və psixogen amillər, psixi travmalar, zehni yorğunluq əksər xəstəliklərin törənmə- sindo həlledici rol oynayır (şəkərli diabet, tireotoksikoz, hipertoniya xəstəliyi, mədə xorası, ateroskleroz və s.)- Tibb işçilərinin, xüsusən həkimin qaba rəftarı, ehtiyatsız sözü xəstəyə psixi travma vurub, yatrogen (yun. yatros - həkim) xəstəlik törədə bilər. Əlverişsiz ictimai-iqtisadi şərait (evdə və işdə gər¬ginlik, işsizlik və ya ağır əmək şəraiti, pis qidalanma və s.) orqanizmi zəiflədir, xəstəliyə səbəb olur. Xüsusən vərəm, zöhrəvi xəstəliklər, alkoholizm, narkomaniya, avitami- nozlar, peşə xəstəlikləri həmin amillərlə daha sıx əlaqə¬dardır. Müharibələr aclığın, xəstəliklərin, xüsusən infeksi- yaların, travma və yanıqların artmasına səbəb olur. Daxili amillərin xəstəliklərin törənməsində rolu downloaded from KitabYurdu.org
80
Daxili amillər kimi orqanizmin yaşının, cinsiyyətin, konstitusiyanın, irsiyyətin xəstəliklərin törənməsində, inki¬şafında, gedişində və nəticəsində rolu böyükdür. Əksər xəstəliklər hər yaşda təsadüf etsə də, orqaniz¬min yaşından asılı olaraq, müəyyən xəstəliklərə qarşı müqaviməti çox olur və ya onlara tez tutulur. Ycnidoğul- muşlar zədələnməyə və temperaturun təsirinə qarşı həssas olduqları halda (istilik tənzimi mexanizmləri tam inkişaf etməmiş olur), infeksion xəstəliklərə nisbətən az tutulurlar (anadangəlmə immunitetin hesabına). Sonra ana qanından aldıqları əks-cisimlər tükənir və öz immunitetləri tam inkişaf edənədək (1 yaşdan etibarən) tez-tez xəstələnirlər. Uşaqlıq dövrünə raxit, qızılca, göyöskürək, difteriya, skarlatina kimi xəstəliklər xasdır. Yeniyetmələrin neyro-endokrin sistemi sabit olmadı¬ğından, bu dövrdə bəzi psixi və somatik xəstəliklərin sayı artır. Adətən belə hesab edilirdi ki, vərəmə gənclər, bədxassəli şişlərə yaşlılar daha çox tutulurlar. İndi isə tez- tez bunun əksini görürük. Bununla belə, yaş artdıqca şiş xəstəliyinə tutulma ehtimalı artıq olur. Hipertoniya, ateroskleroz kimi xəstəliklərin sayı da yaşla əlaqədar artır. Orqanizmin reaktivliyi və rezistentliyi (xəstəliklərə qarşı müqavimət göstərmək qabiliyyəti) müəyyən dərəcədə onun cinsiyyətindən asılıdır. Odur ki, orqanizmin xəstələn¬məsinə cinsiyyətin də təsiri vardır. Qadın orqanizmində gedən dövri dəyişikliklərlə (menstruasiya - aybaşı) əlaqə¬dar olaraq, onlar qanitirməyə, aclığa, ağrıya, hipoksiyaya və s. qarşı kişilərdən daha davamlıdırlar. Aybaşı dövrlə¬rində qadın orqanizminin psixi, infeksion və s. amillərə qarşı həssaslığı artır. Görünür, qadın cinsiyyət hormonla¬rının «qoruyucu fəaliyyəti» ilə əlaqədar olaraq, onlarda hiperxolesterinemiya kişilərdən az qeyd edilir. Nəticədə onlarda downloaded from KitabYurdu.org 81
ateroskleroz, o cümlədən, koronaroskleroz (tac arteriyalarının aterosklerozu) da az təsadüf edilir və gec əmələ gəlir. Bununla əlaqədar olaraq, 40 - 50 yaşlı kişilərdə miokard infarktı qadınlardan təxminən 5 dəfə, 50 - 60 yaşda - 2 dəfə çox müşahidə edilir. 70-dən yuxarı yaşda qadınların infarktla xəstələnməsi artır və kişilərlə bərabər olur. insanın müəyyən xəstəliklərə meylli olması, xəstəliklə¬rin gedişi orqanizmin konstitusional xüsusiyyətlərindən, yəni nisbi - sabit xarakterli morfoloji və funksional xassə¬lərinin məcmusundan da asılıdır. Konstitusiya haqqında təlimin banisi hesab edilən Hippokrat insanları tempera- mentlərinə görə 4 tipə bölmüşdü. Bunların əsasında m
müvazinətli, mütəhərrik tip (Hippokrata görə - sanqvinik); 2) qüvvətli, müvazinətli, qeyri-mütəhərrik tip (fleqmatik); 3) qüvvətli, müvazinətsiz, coşğun tip (xolerik); 4) zəif tip (melanxolik). Sanqviniklər diribaş, iş qabiliyyəti yüksək olan, çətinliklərlə mübarizə aparan insanlardır. Fleqmatiklərin də iş qabiliyyəti yüksək olub, xarici mühit amillərinin təsirinə qarşı dözümlüdürlər, lakin sanqvinik- lərə nisbətən qıcıqlara qarşı ləng reaksiya verirlər. Xoleriklər hövsələsiz, tez özündən çıxan olur, qısa müddət ərzində məhsuldar işləsələr də, bunu uzun müddət davam etdirə bilmirlər. Melanxoliklər qaradinməz, adamayovuş¬maz, xarici mühitin dəyişikliklərinə çətin uyğunlaşan insanlardır. Sanqviniklərdə və xüsusən fleqmatiklərdə ali sinir fəaliyyətinin pozulması nadir təsadüf olduğu halda, xolerik- lərdə və xüsusən melanxoliklərdə nevrozlar tez yaranır. Sonralar Siqo, Kreçmer, Boqomolets və başqaları konstitusional tiplərin müxtəlif prinsiplərə əsaslanan təsnifatlarını təklif etmişlər. A.A.Çernorutskinin təsnifatı daha geniş yayılmışdır: asteniklər, downloaded from KitabYurdu.org Yüklə 3,2 Mb. Dostları ilə paylaş:
|