S. C.ƏLİyev, H. M. Haciyeva, N. C. MİKayilzadə TİBBİ
Yüklə 3,2 Mb. Pdf görüntüsü
|
8
Ellinlərin (qədim yunanlar) fikrincə, təbabəti, xüsusən tibbidə profilaktikanı misirlilər kəşf etmişlər. Misir mədə¬niyyəti dünya və Avropa mədəniyyətinə, eləcə də tibbin inkişafına böyük təsir göstərmişdir. Qədim Mesopotamiyanın təbabətində e.ə. XVII – XII əsərlərdə həkimlik (asutu) və cadugərlik (aşiputu) sənəti kimi 2 əsas istiqamət formalaşmışdı. Xəstəliklərin səbəbləri sırasında fövqəltəbii qüvvələrlə (o cümlədən, icmada qəbul edilmiş hüquqi, mənəvi və digər qaydaların pozulmasına görə cəza) yanaşı, təbii hadisələr və həyat tərzi (sağlam olmayan qida, çirkab və natəmizliklə təmasda olma, çirkli çayda çimmə və s.) sayılırdı. Mesopotamiyanın qədim abidəsi olan Hammurapi qanunlarının bir neçə maddəsi həkimlik fəaliyyətinin hüquqi əsaslarını əks etdirirdi. Xalqın kollektiv təcrübəsinə əsaslanan gigiyenik adətlərə görə çirkli qablardan və çirkab axıdılan hövzələrdən su içmək, əlləri natəmiz saxlamaq qadağan edildi, müəyyən qidaların yeyilməsi məhdudlaşdırıldı, imkanlı adamların xəstəxanalarından əlavə qullar üçün də xüsusi məbəd xəstəxanaları təşkil edilmişdi. Şumerlərin digər elmləri kimi, şumer tibbi də çox inkişaf etmiş, Babilistan və Assuriya xalqlarının elmlərinin inkişafına güclü təsir göstərmişdir. E.ə. III minilliyə aid şumer lövhələrindəki tibbi mətnlərdə olan reseptlər göstərir ki, şumer təbibləri ən çox bitki mənşəli dərmanlardan istifadə etmiş, dərmanların tərkibinə neft, qətran, xörək duzu, yun, hətta su ilanının orqanlarını və s. daxil etmişlər. Atəşpərəstlərin mədəniyyəti və zərdüştliyin üç min ilə yaxın tarixi olan müqəddəs kitablar külliyyatı «Avesta» qədim Yunanıstanda tibbin inkişafında mühüm rol oyna¬mışdır. Zərdüştə görə dünyanı daim mübarizədə olan Şər (Əhriman) və Xeyir (Hörmüz) qüvvələr idarə edir və qalib cələn Hörmüz olur. Tibbdə də həmin təsəvvür öz əksini tapmışdı. Hesab edilirdi ki. bədən əsas elementlərdən (sümük, ət, beyin, qan, damar, downloaded from KitabYurdu.org
9
toxuma, piy, öd) ibarətdir. Duyğu orqanları beyində yerləşir. Qan ürəkdə, öd qaraci¬yərdə yaranır. Damarların üç növü (al qanı daşıyan arteriyalar, qara qanı daşıyan venalar, ağ damarlar və ya sinirlər) ayırd edilirdi. «Avesta»da xəstəliklərin səbəbləri (soyuqdəymə, həddən çox və ya keyfiyyətsiz qida qəbulu, aclıq, fiziki yorğunluq) göstərilirdi. Midiya həkimləri xəstəliklərin orqanizmə daxil olduğu yolları: ağız, gözlər, burun, qulaqlar, cinsiyyət orqanları, dəri və s. bilirdilər. Qədim yunan fəlsəfəsində materialist Demokrit və idealist Platon istiqamətləri arasındakı mübarizə tibbdə də öz əksini tapmışdı. Demokritə (e.ə. 460 - 370) görə dünya¬nın əsasını materiya təşkil edir və həyat ilkin materiyadan yaranmışdır. Materiyanı təşkil edən xırda hissəciklər, atomlar daim hərəkətdə (parçalanma və birləşmə) oldu¬ğundan, vahid olan təbiət də daim hərəkətdədir. Tibbə böyük maraq göstərən Demokrit nəbz, iltihab, həmçinin quduzluq haqqında əsər yazmışdır. Şüuru birinci, materiyanı isə ikinci, ondan törəmə hesab edənlər təbiətdəki hər bir dəyişikliyi dünya üzərində duran mistik qüvvədə - mistik rəqəmlərdə (Pifaqor) və ya mütləq ideyada (Platon) görürdülər. Obyektiv idealist olan Platon (e.ə.428 - 348) «pnevma» haqqında təlim irəli sürərək, belə hesab edirdi ki, pnevma hava ilə orqanizmə daxil olub, beyinə yaşamaq və düşünmək əmri verir, ürəyi isidir, qaraciyəri qidalandırır. Göydən göndərilən cəza nəticəsində pnevmanm dəyişilməsi xəstəliyə səbəb olur. Qədim yunan alimlərindən Alkmeon (e.ə. VI - V əsrlər) anatomik - fizioloji tədqiqatlar aparmış, anatomi¬yaya dair ilk kitabı yazmış, insan bədəninin mikrokosm və fəlsəfi əksliklərin müvazinətli sistemi kimi natur konsepsiyasını vermişdir. Alkmeon görmə sinirini, görmə çarpazını, eşitmə borusunu kəşf etmişdir. O, belə hesab edirdi ki, beyin insana eşitmək, görmək, qoxunu bilmək imkanı verir, nəticədə düşüncə, hafizə, fikir, təsəvvür və bunlardan da bilik yaranır. O, downloaded from KitabYurdu.org
10
beyni, onurğa beynini və qanı xəstəlik mənbəyi hesab etmiş, bununla da daxili xəstəliklərin patogenezi haqqında təlimin əsasını qoymuş¬dur. Həmin təsəvvürü Knid məktəbi və sonra Hippokrat qəbul etmişdir. Digər yunan alimi Empedokl (e.ə. 490 - 430) hələ o vaxt hesab edirdi ki, insan öz inkişafında uzun bir təkamül yolu keçmişdir. Qədim Yunanıstandakı çoxlu tibb məktəblərindən on güclüləri Knid və Kos məktəbləri idi. Tibb elminin atası sayılan dahi yunan həkimi Hippokrat (e.ə. 460 - 377) Kos adasındakı məktəbin yetişdirməsi idi. O, uzun müddət səyahət edib, Misir, Liviya, Kiçik Asiya və s. xalqların təbabəti ilə yaxından tanış olmuş və hərtərəfli bilik əldə etmişdi. Bizə gəlib çatmış «Hippokrat külliyyatı» 70-dək əsərdən ibarətdir. Hippokrat xəstəliyə orqanizmin maddi həyat substansiyasının dəyişilməsi kimi baxırdı. O, xəstə¬liklərin mahiyyətini izah etmək üçün Knid məktəbində əsası qoyulmuş humoral nəzəriyyəni inkişaf etdirmişdir. Həmin nəzəriyyəyə görə orqanizmin sağlamlığı bədəndəki dörd mayedən və ya şirədən (qan, selik, sarı öd, qara öd) asılıdır ki, bunların da əsasında dörd maddi başlanğıc (isti, soyuq, quruluq, nəmlik) durur. Sağlam şəxslərin bədənində bu mayelərin nisbəti sabitdir (krazis). Xarici mühit amillərinin təsirindən mayelərin tərkibinin və ya nisbətinin dəyişilməsi (diskraziya) xəstəliyə səbəb olur. Hippokrat bu pozulmuş tarazlığı bərpa etmək üçün müxtəlif kimyəvi, bitki və heyvan mənşəli dərmanlar işlətməyi təklif etmişdir. «Hippokrat külliyyatı»nda 250 bitki mənşəli, 50 heyvan mənşəli maddənin adı çəkilir. Hippokrat xəstəliyin səbəblərini mövsüm,
iqlim, tem¬peratur dəyişikliklərində, torpağın, suyun, yerin, ərazinin vəziyyətində, epidemiyalarda, miazmlarda görür, həyat və məişət şəraiti, qidalanma, yaş, irsiyyət, meyllik, tempera- ment kimi xarici amilləri və fərdi xüsusiyyətləri də nəzərə alırdı. downloaded from KitabYurdu.org
Yüklə 3,2 Mb. Dostları ilə paylaş:
|