S. C.ƏLİyev, H. M. Haciyeva, N. C. MİKayilzadə TİBBİ
Yüklə 3,2 Mb. Pdf görüntüsü
|
22
yatrofızika kimi istiqamətlər formalaşırdı. Həmin cərəyanlar birtərəfli xarakter daşısa da, sxolastika ilə mübarizədə böyük rol oynamışdır və onların nümayəndələri bir sıra konkret işləri ilə tibb elmlərini zənginləşdirmişlər. Yatrokimyanın tərəfdarları orqanizmdə gedən proses¬lərə kimyəvi hadisələr, xəstəliklərə isə kimyəvi tarazlığın pozulması kimi baxır və xəstəlikləri müalicə etmək üçün həkimin tarazlığı bərpa edən kimyəvi vasitələrin axtarışını qarşıya məqsəd qoymuşdular. Yatrokimyanın banilərindən olan Parasels (1493 - 1541) kimyəvi preparatların tibbdə tətbiqi sahəsində xeyli iş görmüşdür. Yatrofızikanm nümayəndələri (N.Kuzanski, Qaliley, Santorio, Borelli, Dekart və s.) bütün fizioloji və patoloji prosesləri fizikanın (mexanikanm) qanunları ilə izah etməyə çalışırdılar. İnsanı mürəkkəb mexaniki cihaz hesab edən fransız filosofu və təbiətşünası Dekart Rene (1596 - 1650) refleks qövsünü kəşf etməklə tibb elminin inkişafında böyük rol oynamışdır. Santorio eksperimental tədqiqat metodunu və alınmış nəticələrin riyazi metodlarla işlənilmə- sini ilk tətbiq edənlərdən olmuşdur. Renessans dövrünün görkəmli nümayəndəsi, məşhur İtaliya rəssamı və alimi Leonardo da Vinçi (1452 - 1519) də təbiətin dərk edilməsində təcrübənin həlledici rol oynadığını hesab etmiş, 30-dək meyit yarmışdır. Rəssamın 200 səhifə həcmində 13 cildli anatomiya şəkilləri indi də saxlanılır. O, plastik anatomiyanın əsasını qoymuşdur. Anatomiyanın tam inkişaf etmiş elm kimi formalaş¬ması Andreas Vezalinin (1514-1564) adı ilə bağlıdır. Vezali meyit yarmaqla insan orqanizmini mükəmməl surətdə öyrənmiş, bütün orqan və sistemlərin quruluşunu elmi surətdə təsvir edərək, özündən əvvəlki alimlərin, xüsusən Qalenin səhvlərini göstərmişdir. downloaded from KitabYurdu.org 23
Tibb tarixi də diqqətdən kənarda qalmamışdı. XVI əsrdə O.Brunfelsin «Təbabətin qısa tarixi» kitabı və tibb tarixinə dair S.Şampyenin sanballı əsəri nəşr edildi. Sonralar (1719-cu ildə) Peterburqda I Pyotrun təşəbbüsü ilə Kunstkamera (əntiqəxana) ilk tibb muzeyi açılmışdır. XVII - XVIII əsrlərdə tibb elmi yem ideyalar və kəşflərlə zəngin olmuşdur. Müasir fiziologiyanın və embriologiyanm banisi hesab edilən ingilis həkimi Harvey Uilyam (1578 - 1657) 1628-ci ildə nəşr etdirdiyi əsərində qan dövranı haqqında Qalen dövründən bəri hakim olan • • yanlış təsəvvürləri qəti surətdə təkzib etdi. Ürəyin sol hissəsinin vəzifəsi, aortanm funksiyası, kiçik qan dövranın¬da ürəyin rolu, orqanizmdə qanın miqdarı haqqında fikirlərini elmi surətdə sübut edərək, böyük və kiçik qan dövranlarının dəqiq təsvirini verdi. Beləliklə, renessans dövrünün qüdrətli nümayəndəsi, rəssam və alim Leonardo da Vinçi plastik anatomiyanın, Andreas Vezali müasir anatomiya elminin, U.Harvey qan dövranının elmi cəhətdən tam əsaslandırılmış şəkildə kəşfi (1628) ilə elmi fiziologiyanın banisi oldular. Patoloji anatomiyanın banilərindən olan C.Morqani (1682-1771) xəstəliklərin orqanolokalistik prinsipə əsasla¬nan təsnifatını yaratmış, anatom və fizioloq Luici Qalvani (1737-1798) canlı orqanizmdə elektrik hadisəsini kəşf etməklə eksperimental elektrofıziologiyanm əsasını qoymuş, E.Cenner (1749-1823) çiçəyə qarşı peyvənd üsulunu işləyib hazırlamış və tətbiq etmişdir. K.Rokitanski (1804 - 1878) Hippokratm humoral nəzəriyyəsini inkişaf etdirdi. O, hesab edirdi ki, anatom- ların heç bir üzvi dəyişiklik tapa downloaded from KitabYurdu.org 24
bilmədikləri xəstəliklərin izahını gələcəkdə qanı və sinir sistemini öyrənən tədqiqat¬çılardan gözləmək lazımdır. XIX əsrdə təbiətşünaslığın nailiyyətləri (orqanizmdən kənarda üzvi birləşmələrin alınması, hüceyrə nəzəriyyəsi, enerjinin saxlanması qanununun kəşfi, təkamül nəzəriyyəsi) tibb elmlərinin inkişafı üçün təkan oldu. Fizioloji eksperimentin təkmilləşməsi, mikrobiologiyanın formalaş¬ması ilə əlaqədar olaraq klinik tibbin inkişafı sürətləndi. Həm diaqnostikanın, həm də müalicənin imkanlarını genişləndirən yeni və daha dəqiq metodlar işlənib hazırlandı. Morfoloji diaqnostikadan, immunoloji sınaqlardan istifadə edilməyə başlandı. Perkussiya və auskultasiya, termometriya, labora- tor, klinik analizlər, güzgülər və optik cihazlar, elektrodiaq- nostika və funksional diaqnostika metodları daha geniş tətbiq edilirdi. Tibb elmlərində diferensiasiyanın nəticəsi olaraq terapiyadan pediatriya, nevropatologiya, psixiatriya, dermatologiya və venerologiya, cərrahlıqdan isə
ginekologiya, oftalmologiya, otorinolarinqologiya kimi sahələrə ayrıldı. XIX əsrdə paralel inkişaf edən morfoloji elmlər və fiziologiya ilə klinik elmlər arasındakı sıx əlaqə sayəsində ümumi patologiya (patofiziologiya) müstəqil elm kimi formalaşdı. Xəstəliklərin öyrənilməsinin fizioloji istiqaməti müasir eksperimental patologiyanın əsasını qoymuş Klod Bernarm (1813 - 1878) adı ilə bağlıdır. Alman patoloqu Rudolf Virxov (1821-1902) hüceyrə patologiyası nəzəriyyəsini irəli sürərək, belə hesab edirdi ki, orqanizmdə törənən patoloji proses onun ayrı-ayrı hücey¬rələrinin həyat fəaliyyətindəki pozulmaların məcmusudur. Beləliklə, sinir sisteminin hüceyrələri tam orqanizm halında birləşdirən tənzimedici rolu inkar edilirdi. Buna baxma¬yaraq, Virxov hüceyrələrdəki patoloji prosesləri dərindən öyrənib, onların patogenezini izah etmişdir. downloaded from KitabYurdu.org Yüklə 3,2 Mb. Dostları ilə paylaş:
|