S. C.ƏLİyev, H. M. Haciyeva, N. C. MİKayilzadə TİBBİ
Yüklə 3,2 Mb. Pdf görüntüsü
|
29
• # Osman və ya Omər Osmanoğlu (XI əsrin sonu - XII əsrin birinci yarısı) Şamaxı şəhəri yaxınlığındakı Məlhəm adlı yaşayış məntəqəsində tarixdə məlum olan ilk tibb məktəbini - «Mədrəseyi-tibb» adlanan Tibb Akademiyasım yaratmışdır. Ömər Osmanoğlu o dövrdəki dini qadağalarla əlaqədar təhlükəyə baxmayaraq, anatomiyanı öyrənmək üçün insan meyiti yarmışdır. O, xəstəliyin mahiyyəti haqqında materializm mövqeyindən mülahizələr yürütmüş¬dür. Bitkilərdən hazırlanmış dərman maddələrinin təsirini və əks-təsirini ilk dəfə Ömər Osmanoğlu öyrənmiş, onların təsnifatını verməklə farmakopeyanm əsasım qoymuşdur. Azərbaycanda tibb elminin inkişafı qədimdən bədii ədəbiyyatda öz əksini tapmışdır. Folklorumuzda, görkəmli şair və nasirlərimizin əsərlərində bütün dövrlərdə tibb elminin nailiyyətləri, mövcud nəzəriyyələr barədə məlumat¬lara rast gəlirik. Tibbi təhsili olan yazıçı və şairlərimiz hakimliklə də məşğul olmuşlar. Böyük şairimiz Nizami Gəncəvinin əsərlərindəki tibbə, səhiyyəyə dair fikirlər onun bu sahəyə dərindən yiyələndiyini, insanın anatomiyasını və fiziologiyasını yaxşı bildiyini, tibbi ədəbiyyatla ətraflı tanış olduğunu göstərir. Nizami humoral təlimi əsas götürmüş, qanın, daxili orqanların (ürək, qaraciyər və s.) bədənin sağlamlığı üçün mühüm rolunu qeyd etmiş, müalicəvi məqsədlə işlədilən bitki və digər maddələr barədə dəyərli fikirlər söyləmiş, bəzi xəstəliklərdə musiqinin və mahnının müalicəvi təsirini göstərmişdir. Azərbaycanın ensiklopedik alimi, Şərqdə intibah döv¬rünün görkəmli nümayəndəsi tibbi təhsilə malik Məhəmməd İbn Həsən Nəsirəddin Tusi (1201 - 1274) tibbi əsərləri ilə yanaşı, məşhur «Əxlaqi - Nasiri» əsərində tibbə, o cümlədən, gigiyenaya dair fikirlər söyləmişdir. O, orqanizmin həyat fəaliyyətində psixi amilin mühüm rolunu qeyd etmişdir. downloaded from KitabYurdu.org 30
Tusi «Cavahirnamə» əsərində mikroelementlərin və qiymətli daşların tibbdə rolu haqqında geniş izahat vermişdir. Qeyd edək ki, müasir tibbdə böyük əhəmiyyət kəsb edən həmin problem bu gün də aktual olub ATU-nun Patofıziologiya kafedrasında aparılan elmi tədqiqatların əsas istiqamətini təşkil edir. XIII əsrin əvvəllərində Seyfəddin Əbdül Mömin Urməvi dünyaşöhrətli «Kitabi-ədvar», Məhəmməd Naxçı- vani «Dəstur əl-kitab fı təyin əl- məratib», «Tibbnamə» əsərlərini yazmışlar. XIII əsrdə Təbrizdə «Dar - üş - Şəfa» elmi-tibb şəhəri yaradılmış, Təbrizin şimal-qərbində salınmış Rəşidi şəhərin¬də akademiya tipli universitet təşkil edilmişdir. Orta əsrlərdə Elxani hökmdarı Qazan xanın vəziri, görkəmli Azərbaycan tarixçisi, islahatçısı və həkimi Rəşidəddinin təşəbbüsü ilə «Sağlamlıq evi» adlanan klinik mərkəzlər təşkil edilmişdir. 4 •
4 9
kömək etmişdir. Mahmud ibn ilyas 1260-cı ildə «Elmi təbabət kitabı»nı yazmışdır. Kitab çoxəsrlik Şərq təbabəti təcrübəsinin təhlili, müəllifin şəxsi həkimlik praktikası əsasında yazılmış və çap edilmişdir. Onun eyniadlı oncildli əsərindən çıxarış olan kitab tibbin nəzəri və təcrübi məsələlərinə həsr olunmuşdur. Müəllif xəstəliklərin səbəblərinə, diaqnostika və müalicə üsullarına dair bir sıra dəqiq məlumatlar vermişdir. Məsələn, nəbzin əmələ gəlməsinin izahı diqqəti downloaded from KitabYurdu.org
31
cəlb edir: «Nəbz ürəyin yığılma və açılması nəticəsində ürək damarlarının yaratdığı dalğavarı hərəkətdən başqa bir şey deyildir». Əbdül Məcid Təbib Şərqdə geniş yayılmış «Kitab üt- tibb» (1307) əsərində diaqnostikaya, bir çox xəstəliklərin (xüsusən sinir sistemi ilə əlaqədar) müalicəsinə dair orijinal fikirlər irəli sürür, mənfi emosiyaların orqanizmə ağır təsirini göstərir. O, belə hesab edir ki, insanın psixi fəaliyyətinin mərkəzi beyiıı, onu ətraf aləmlə qovuşduran isə hiss orqanlarıdır. Bunlar vasitəsilə müsbət və mənfi təəssüratlar yaranır. Mənfi təəssüratlar üst-üstə yığılıb, ruhi əzab və sıxıntı yaradır ki, bu da dəliliyə səbəb ola bilər. Kitabda ilk dəfə mamalıq sənətinə toxunulub, hamiləliyə dair ayrıca fəsil ayrılıb, psixiatriyaya xüsusi yer verilib. XV əsrin tanınmış alimlərindən olan təbib Ramazan İbn Şeyx Əli Lənkəraninin Frensis 1409-cu ildə ərəb dilində yazdığı «Fərruxnameyi - Cəmali» əsəri o dövrdə Azərbay¬canda tibb elminin inkişaf səviyyəsi haqqında məlumat verən qiymətli mənbədir. Alimin orijinal tibbi baxışlarını əks etdirən bu kitabda heyvanların orqanlarının, bitkilərin və mineral maddələrin müalicəvi təsirindən bəhs edilir, diaqnostika məsələlərinə toxunulur. 1594-cü ildə Möhübb Əli İbn Əhmədi Lənkərani əsəri bəzi əlavələrlə farscaya tərcümə edərək, «Fərruxnameyi - Cəlali» adlandırmışdır. Orta əsrlərə məxsus əsərlərdə tibb elminin nəzəri məsələləri, müalicə üsulları və farmakologiya problemləri kompleks şəkildə araşdırılmışdır. Ayrı-ayrı dövrlərdə fəaliyyət göstərən bir sıra tibb alimləri səhiyyənin təşkili ilə • •
də ciddi məşğul olmuşlar. Mənsur ibn Məhəmməd ibn Yusif İbn İlyas («Tibb»), Mahmud İbn İlyas («Tibbnamə»), downloaded from KitabYurdu.org
Yüklə 3,2 Mb. Dostları ilə paylaş:
|